សំស្ក្ឫតប្រថមាទឝ៌ះ
នៅក្នុងគេហទំព័រនេះខ្ញុំកំពុងរៀបចំបកប្រែមេរៀនភាសាសំស្ក្រឹត
សម្រាប់ពុទ្ធិកមធ្យមសិក្សាទុតិយភូមិ (ថ្នាក់ទី១០, ១១ និង១២)
ប្រែលោតប្រយោគ
វេយ្យាករណ៍
ប្រែស្លោក
អ្នកបរិវត្តក៍ភាសាសំស្ក្រឹត
ភិក្ខុ ស្វាត ណារ៉ាម ឧត្តមប្បញ្ញោ
គ្រូបង្រៀនភាសាបាលីសំស្ក្រឹត នៅឯ
ពុទ្ធិកវិទ្យាល័យសម្ដេចអគ្គមហាសេនាបតីតេជោ ហ៊ុន សែន
ខ្ញុំកំពុងរៀបចំបកប្រែគ្រប់មេរៀនទាំងអស់ សម្រាប់ថ្នាក់ឆ្នាំទី១ ២ ៣ មធ្យមសិក្សាទុតិយភូមិ (ថ្នាក់ទី១០ ១១ និង១២)
មេរៀនទី១
॥श्रीरामजयम्॥
॥विद्यया विन्दते अमृतम्॥
संस्कृतप्रथमादर्शः
(ជ័យជំនះរបស់ព្រះរាម)
អម្រឹតរមែងសម្រេចបានដោយសារចំណេះវិជ្ជា។
ភាសាសំស្ក្រឹតគំរូទី១ (សំស្ក្រឹតស្តង់ដាទី១)
ប្រែលោតប្រយោគ
प्रथमः पाठः - सूर्यः प्रत्यक्षदेवता
पाठः រីមេរៀន प्रथमः ទីមួយ, सूर्यः រីព្រះសូរិយា प्रत्यक्षदेवता ជាទេវតាយ៉ាងប្រត្យក្ស។
(त्वम् រីអ្នក) पश्य ចូរមើល, सूर्यः រីព្រះសូរិយា उदयते រះឡើង दिशि ត្រង់ទិស पूर्वास्याम् ខាងកើត។ प्रकाशः រីពន្លឺ तस्य (सूर्यस्य នៃ
ព្រះសូរិយា) នោះ रक्तः (च) ពណ៌ក្រហមផង कोमलः च ស្រស់ស្អាតផង (ស្រស់ស្រទន់) वर्तते រមែងមាន संप्रति ក្នុងកាលឥឡូវនេះ។
सूर्यः រីព្រះសូរិយា उदयमानः កាលរះឡើង अन्धकारम् नाशयति (च) តែងញ៉ាំងងងឹតឱ្យបាត់ទៅផង प्रणिनः प्रबोधयति (च) តែងញ៉ាំង
សត្វទាំងឡាយឱ្យភ្ញាក់ពីដេកផង कुसुमानि विकासयति च តែងញ៉ាំផ្កាទាំងឡាយឱ្យរីកស្រស់ផង។ बालाः រីក្មេងទាំងឡាយ सन्तः ល្អ
प्रबुध्य ភ្ញាក់ពីដេកហើយ उषसि ក្នុងកាលដើមដំបូង पूर्वम् មុន सूर्योदयात् អំពីការរះឡើងនៃព្រះសូរិយា पठन्ति តែងអាន पाठान् នូវមេរៀន
ទាំងឡាយ स्वीयान् ជារបស់ខ្លួន។
सूर्यः រីព្រះសូរិយា उद्गच्छन् កាលរះឡើង क्रमेण តាមលំដាប់ आरोहति រមែងឡើង मध्यम् កាន់ទីកណ្ដល नभसः នៃមេឃ यदा ក្នុងគ្រា
ណា तदा ក្នុងគ្រានោះ मध्याह्नः ឈ្មោះថាមធ្យាហ្នៈ (ថ្ងៃត្រង់) ។ भागः រីចំណែក पूर्वः មុន मध्याह्नात् អំពីថ្ងៃត្រង់ पूर्वाह्णः ឈ្មោះថា
បូវ៌ាហ្ណៈ (ពេលព្រឹក), भागः រីចំណែក अपरः ខាងចុង (मध्याह्नात् អំពីថ្ងៃត្រង់) अपराह्णः ឈ្មោះថាអបរាហ្ណៈ (ពេលរសៀល)។ मध्याह्ने ក្នុងពេលថ្ងៃត្រង់ प्रकाशः រីពន្លឺ सूर्यस्य របស់ព្រះសូរិយា कठोरः भवति រមែងជាពន្លឺខ្លាំង។ अपराह्णे ក្នុងពេលរសៀល सूर्यः រីព្រះសូរិយា
क्रमेण पश्चिमाम् दिशम् अवतरति (च) រមែងឆ្លងចុះកាន់ទិសខាងលិច (បស្ចិម)តាមលំដាប់ផង, तस्याम् (पश्चिमायाम्) अस्तम् गच्छति च រមែងអស្តង្គតក្នុងទិសខាងលិចនោះផង។ अस्तमये ក្នុងកាលជាទីដល់នូវការអស្ដង្គត प्रकाशः រីពន្លឺ तस्य (सूर्यस्य របស់ព្រះសូរិយា) នោះ
रक्तः (च) ពណ៌ក្រហមផង कोमलः च ស្រស់ស្អាតផង भवति រមែងមាន भूयः अपि សូម្បីម្ដងទៀត។
सृष्टिः រីការបង្កើតឡើង सर्वा ទាំងអស់ प्रकाशते រមែងភ្លឺ भासा ដោយសារពន្លឺ सूर्यस्य របស់ព្រះសូរិយា។ तेजस्वी រីពន្លឺ अन्यः ដទៃ तुल्यः ដែលស្មើ सूर्येण ដោយព្រះសូរិយា न वर्तते រមែងមិនមាន។ सूर्यः រីព្រះសូរិយា प्रत्यक्षदेवता ជាទេវតាយ៉ាងប្រត្យក្ស។
जनाः រីជនទាំងឡាយ अरोगाः भवन्ति រមែងជាជនគ្មានរោគ सूर्योपासनया ដោយសារការគោរពបូជាចំពោះព្រះសូរិយា។ हि មែនពិត
वचनम् រីពាក្យ महताम् (जनानाम् របស់ជនទាំងឡាយ) ដ៏ច្រើន आरोग्यम् भास्करात् इच्छेत् इति ថា(រីជន)គប្បីចង់បាននូវភាវៈនៃការមិន
មានរោគ(សុខភាព)អំពីព្រះសូរិយាដូច្នេះ។ सः (भास्करः រីព្រះសូរិយា)នោះ देवैः (च) គឺទេវតាទាំងឡាយផង असुरैः च គឺអសុរទាំងឡាយ
ផង नमस्कृतः នមស្ការហើយ។
तथा च សមដូចជា आदित्यहृदयस्तोत्रम् រីការសរសើរចំពោះហឫទ័យនៃព្រះអាទិត្យ (उक्तम् គឺលោកពោលហើយ) श्रीमद्वाल्मीकिरामायणे
ឝ្រីមទ្វាល្មីកិរាមាយណៈ - (त्वम् រីអ្នក) पूजयस्व ចូរគោរពបូជា भास्करम् ចំពោះព្រះសូរិយា भुवनेश्वरम् ជាម្ចាស់នៃពិភពលោក (ជាធំក្នុង
ពិភពលោក) रश्मिमन्तम् មានរស្មី विवस्वन्तम् មានពន្លឺភ្លឺផ្លេក समुद्यन्तं កាលរះឡើង देवासुरनमस्कृतम् គឺទេវតានិងអសុរនមស្ការហើយ ។ तस्मात् ព្រោះហេតុនោះ त्वम् अपि រីអ្នកផងដែរ नमस्कुरु ចូរនមស្ការ तम् (भास्करम् ចំពោះព្រះសូរិយា) នោះ។
ក) សំណួរ និងចម្លើយ-
१. सूर्यः कस्यां दिशि उदयते? ១. តើព្រះអាទិត្យតែងរះឡើងក្នុងទិសណា?
पूर्वस्यां दिशि सूर्य उदयते। ព្រះអាទិត្យតែងរះឡើងក្នុងខាងកើត (ទិសបូព៌)។
२. स उदयमानः किं करोति ? ២. តើព្រះអាទិត្យនោះកាលរះឡើងរមែងធ្វើនូវអ្វី?
स उदयमानोऽन्धकारं नाशयति, प्राणिनः प्रबोधयति, कुसुमानि च विकासयति।
ព្រះអាទិត្យនោះកាលរះឡើងរមែងញ៉ាំងងងឹតឱ្យបាត់ទៅ ញ៉ាំងសត្វទ.ឱ្យភ្ញាក់ពីដេក និងញ៉ាំងផ្កាទ.ឱ្យរីកស្រស់។
३. सन्तो बालाः कदा प्रबुध्य किं करोति? ៣. តើក្មេងល្អទ.ភ្ញាក់ពីដេកក្នុងពេលណា ហើយរមែងធ្វើនូវអ្វី?
सन्तो बालाः सूर्योदयात् पूर्वम् उषसि प्रबुध्य स्वीयान् पाठान् पठन्ति।
ក្មេងល្អទ.ភ្ញាក់ពីដេកក្នុងដើមដំបូងមុនការរះឡើងនៃព្រះអាទិត្យ តែងតែអាននូវមេរៀនទ.ជារបស់ខ្លួន។
४. अपराह्णे सूर्यः किं करोति? ៤. តើក្នុងពេលរសៀលព្រះអាទិត្យតែងតែធ្វើនូវអ្វី?
अपराह्णे सूर्यः क्रमेण पश्चिमां दिशमवतरति, तस्याम् अस्तं च गच्छति।
ក្នុងពេលរសៀលព្រះអាទិត្យរមែងឆ្លងចុះកាន់ទិសខាងលិចតាមលំដាប់ និងអស្ដង្គតក្នុងទិសខាងលិចនោះ។
५. प्रभाते, मध्याह्ने, सायाह्ने च सूर्यस्य प्रकाशः कीदृशो भवति ?
៥. តើពេលព្រឹក ពេលថ្ងៃត្រង់ និងពេលល្ងាច ពន្លឺព្រះអាទិត្យប្រាកដស្មើយ៉ាងដូចម្ដេច?
प्रभाते, मध्याह्ने च सूर्यस्य प्रकाशः रक्तः कोमलश्च भवति। मध्याह्ने सूर्यस्य प्रकाशः कठोरो भवति।
ពេកព្រឹក និងពេលល្ងាចពន្លឺព្រះអាទិត្យក្រហម និងស្រស់ស្អាត។ ពេលថ្ងៃត្រង់ពន្លឺព្រះអាទិត្យភ្លឺខ្លាំង។
६. कया सर्वा सृष्टिः प्रकाशते? ៦. តើការបង្កើតឡើងទាំងអស់រមែងភ្លឺដោយសារអ្វី?
भासा सर्वा सृष्टिः प्रकाशते। ការបង្កើតឡើងទាំងអស់រមែងភ្លឺដោយសារពន្លឺ។
७. कदा अस्तमयो जायते? ៧. តើការអស្ដង្គតតែងកើតមានក្នុងពេលណា?
सायाह्ने अस्तमयो जायते। ការអស្ដង្គតតែងតែកើតមានក្នុងពេលល្ងាច។
८. जनः कथम् अरोगो भवति? ៨. តើជនជាអ្នកគ្មានរោគដោយរបៀបណា?
सूर्योपासनया जनः अरोगो भवति। ជនជាអ្នកគ្មានរោគដោយសារការគោរពបូជាចំពោះព្រះអាទិត្យ
९. महन्तः किं वदन्ति? ៩. តើជនទាំងឡាយតែងតែនិយាយដូចម្ដេច?
आरोग्यं भास्करात् इच्छेत् इति महन्तो जना वदन्ति।
ជនទាំងឡាយតែងតែនិយាយថា ជនគប្បីចង់បានសុខភាព(ភាពមិនរោគ)អំពីព្រះអាទិត្យ។
१०. कीदृशं भास्करं जनाः पूजयन्ति? ១០. តើជនទាំងឡាយគោរពបូជាព្រះអាទិត្យដូចជាអ្វី?
भुवनेश्वरं भास्करं जनाः पूजयन्ति। ជនទាំងឡាយគោរពបូជាព្រះអាទិត្យជាម្ចាស់នៃពិភពលោក។
ប្រែលោតប្រយោគសំណួរ
(១) सूर्यः រីព្រះអាទិត្យ उदयते រមែងរះឡើង दिशि ក្នុងទិស कस्याम् អ្វី ? , (២) सः (सूर्यः រីព្រះអាទិត្យ)
នោះ उदयमानः កាលរះឡើង करोति រមែងធ្វើ किम् អ្វី? , (៣) बालाः រីក្មេងទាំងឡាយ सन्तः ល្អ प्रबुध्य ភ្ញាក់ពីដេកហើយ कदा ក្នុងពេលណា करोति រមែងធ្វើ किम् អ្វី? , (៤) अपराह्णे ក្នុងពេលរសៀល सूर्यः
រីព្រះអាទិត្យ करोति រមែងធ្វើ किम् អ្វី? , (៥) प्रभाते(च) ក្នុងពេលព្រឹកផង मध्याह्ने(च) ក្នុងពេលថ្ងៃត្រង់ផង सायाह्ने च ក្នុងពេលល្ងាចផង प्रकाशः រីពន្លឺ सूर्यस्य របស់ព្រះអាទិត្យ कीदृशः भवति ជាពន្លឺប្រាកដដូចម្ដេច ?,
(៦) सृष्टिः ការបង្កើតឡើង सर्वा ទាំងអស់ प्रकाशते រមែងភ្លឺ कया ដោយសារអ្វី ?, (៧) अस्तमयः រីការដល់នូវ
កិរិយាអស្ដង្គត जायते រមែងកើតមាន कदा ក្នុងពេលណា? , (៨) जनः រីជន अरोगः भवति ជាអ្នកគ្មានរោគ
कथम् ដោយរបៀបណា? , (៩) जनाः រីជនទាំងឡាយ महन्तः ដ៏ច្រើន वदन्ति តែងនិយាយ किम् ដូចម្ដេច ? ,
(១០) जनाः រីជនទាំងឡាយ पूजयन्ति គោរពបូជា भास्करम् ព្រះអាទិត្យ कीदृशम् ដូចជាអ្វី?
ខ) វិសគ៌លោបសន្ធិ (ការតសន្ធិដោយការលុបនូវវិសគ៌ៈ)
१. सूर्यः + उदयते = सूर्य उदयते ១. សូរ្យះ + ឧទយតេ = សូរ្យ ឧទយតេ
२. रामः + आयाति = राम आयाति ២. រាមះ + អាយាតិ = រាម អាយាតិ
३. चन्द्रः + इव = चन्द्र इव ៣. ចន្ទ្រះ + ឥវ = ចន្ទ្រ ឥវ
४. भृत्यः + एति = भृत्य एति ៤. ភ្ឫត្យះ + ឯវ = ភ្ឫត្យ ឯតិ
५. बालाः + धावन्ति = बाला धावन्ति ៥. ពាលាះ + ធាវន្តិ = ពាលា ធាវន្តិ
६. गजाः + गच्छन्ति = गजा गच्छन्ति ៦. គជាះ + គច្ឆន្តិ = គជា គច្ឆន្តិ
គ) បង្កើតប្រយោគកម្មវាចកៈ (សរសេរប្រយោគបច្ចុប្បន្នកាលកម្មវាចកៈ)
(यूयम् រីអ្នកទាំងឡាយ) रचयत ចូរសរសេរ(រចនា) वाक्यानि នូវប្រយោគទាំងឡាយ रूपैः ដោយរូបទាំងឡាយ
लटः របស់លដ៑ (វត៌មានកាល) कर्मणि ក្នុងកម៌ប្រយោគ वस् , वह् , वद् एषाम् (धातूनाम्) នៃធាតុទាំងឡាយ
គឺ វស៑, វហ៑, និង វទ៑ ។
१. मृगेण सिंहेन चेदं वनमुष्यते। ១. ម្ឫគេណ សឹហេន ចេទំ វនមុឞ្យតេ។
ព្រៃនេះគឺម្រឹគ និងតោកំពុងរស់នៅ។
२. वृषभाभ्यां शकटमुह्यते। ២. វ្ឫឞភាភ្យាំ ឝកដមុហ្យតេ។
រទេះគឺគោឈ្មោលទាំងពីរកំពុងនាំងទៅ។
३. भिक्षुणा धर्म उद्यते। ៣. ភិក្សុណា ធម៌ ឧទ្យតេ។
ព្រះធម៌គឺភិក្ខុកំពុងពោល។
ឃ) ហេតុកត្តុវាចកៈ និងកត្តុវាចកៈ ( ណិជន្ត និងកត៌្ឫ )
नाशयति, प्रबोधयति, विकासयति इमे (क्रियापदाः រីក្រិយាបទទាំងឡាយ) នេះ គឺ នាឝយតិ, ប្រពោធយតិ,
និង វិកាសយតិ णिजन्ताः (सन्ति) គឺជាណិជន្តៈ (ហេតុកត្តុវាចកៈ), प्राथमिकरूपाणि រីរូបដែលមានក្នុងទីដំបូង
ទាំងឡាយ नश्यति, प्रबुध्यते, विकसति एषाम् (क्रियापदानाम् នៃក្រិយាបទទាំងឡាយ)នេះ គឺ នឝ្យតិ, ប្រពុធ្យតេ
និង វិកសតិ។
ង) បយ៌ាយសព្ទ ( សមានាថ៌សព្ទ, វេវចនៈ)
( វេវចនសព្ទ នៃព្រះអាទិត្យ ចំនួន៣៧)
सूरसूर्यार्यमादित्यद्वादशात्मदिवाकाराः (इति च) រីពាក្យទាំងឡាយថា សូរ និង សូរ្យ និងអរ្យមន៑ និង អាទិត្យ និង ទ្វាទឝាត្មន៑ និងទិវាករ ដូច្នេះផង, भास्कराहस्करब्रध्नप्रभाकरविभाकराः (इति च) រីពាក្យ
ទាំងឡាយថា ភាស្ករ និង អហស្ករ និង ព្រធ្ន និង ប្រភាករ និង វិភាករ ដូច្នេះផង។ भास्वद्विवस्वत्सप्ताश्व-
हरिदश्वोष्णरश्मयः (इति) च រីពាក្យទាំងឡាយថា ភាស្វត៑ និង វិវស្វត៑ និង សប្តាឝ្វ និង ហរិទឝ្វ និង
ឧឞ្ណរឝ្មិ ដូច្នេះផង, विकर्तनार्कमार्तण्डमिहिरारुणपूषणः (इति च) រីពាក្យថា វិកត៌ន និង អក៌ និង
មាត៌ាណ្ឌ និង មិហិរ និង អរុណ និង បូឞណ ដូច្នេះផង។ द्युमणिः (इति च) រីពាក្យថា ទ្យុមណិ
ដូច្នេះផង, तरणिः (इति च) រីពាក្យថា តរណិ ដូច្នេះផង, मित्रः (इति च) រីពាក្យថា មិត្រ ដូច្នេះផង,
चित्रभानुः (इति च) រីពាក្យថា ចិត្រភានុ ដូច្នេះផង, विरोचनः (इति च) រីពាក្យថា វិរោចន ដូច្នេះផង,
विभावसुः (इति च) រីពាក្យថា វិភាវសុ ដូច្នេះផង, ग्रहपतिः (इति च) រីពាក្យថា គ្រហបតិ ដូច្នេះផង,
त्विषाम्पतिः (इति च) រីពាក្យថា ត្វិឞាំបតិ ដូច្នេះផង, अहर्पतिः (इति च) រីពាក្យថា អហប៌តិ ដូច្នេះផង,
भानुः (इति च) រីពាក្យថា ភានុ ដូច្នេះផង, हंसः (इति च) រីពាក្យថា ហំស ដូច្នេះផង, सहस्रांशुः (इति च) រីពាក្យថា សហស្រាំឝុ ដូច្នេះផង, तपनः (इति च) រីពាក្យថា តបន ដូច្នេះផង, सविता (इति च) រីពាក្យថា
សវិត្ឫ ដូច្នេះផង, रविः (इति च) រីពាក្យថា រវិ ដូច្នេះផង, (समानार्थशब्दाः सन्ति រមែងជាពាក្យវេវចនៈ
सूर्यशब्दस्य នៃសូយ៌សព្ទ) ។
សព្ទានុក្រម
शब्दार्थकोशः
प्रत्यक्षदेवता f. Visible God ទេវតាដ៏ប្រត្យក្ស, ទេវតាដែលអាចមើលឃើញ,...
दिश् f. direction ទិស
पूर्वा a. f. the east ខាងកើត, ទិសបូព៌
पश्चिमा a. f. the west ខាងលិច, ទិសបស្ចិម
उदयते A. rises រះឡើង, ផុះឡើង, អណ្ដែតឡើង,...
कोमलः m. pretty ស្រស់ស្អាត, ស្រទន់,...
अन्धकारः m. darkness ងងឹត, អន្ធការ,...
उषस् n. dawn ដើមដំបូង, អរុណោភាស, សេតារុណ, ពេលព្រះអាទិត្យទើបនឹងរះ
पूर्वाह्णः m. fore-noon ពេលព្រឹក, ពេលមុនថ្ងៃត្រង់,...
मध्याह्नः m. mid-noon ថ្ងៃត្រង់, ពាក់កណ្ដាលថ្ងៃ,...
अपराह्णः m. after-noon ពេលរសៀល,...
अवतरति P. descends ចុះ, ឆ្លងចុះ,...
भास् f. light ពន្លឺ,...
सृष्टिः f. creation ការកើតឡើង, ការបង្កើតឡើង,...
तेजस्विन् a. m. bright ពន្លឺ,...
उपासना f. worship ការគោរពបូជា,...
रश्मिमत् a. m. having rays មានរស្មី, មានពន្លឺ,...
क्रमेण in. gradually តាមលំដាប់, សន្សឹមៗ,...
समुद्यत् n.m. rising កំពុងរះឡើង, កាលរះឡើង,...
ឝ្រីមទ្វាល្លីកិរាមាយណៈ (श्रीमद्वाल्मीकिरामायण) ជាវីរកថាដ៏អស្ចារ្យ ដែលនិពន្ធដោយបណ្ឌិតវាល្មីកិ (वाल्मीकि)
ក្នុងកណ្ឌទាំង៧ និងមានស្លោកចំនួន ២៤០០០ស្លោក។
អាទិសង្កេត
विशेष्यम् N. Noun នាមសព្ទ
विशेषणम् a. adjective គុណនាម (ប្រើប្រាស់បានគ្រប់លិង្គទាំងបី)
पुंलिङ्गम् m. Masculine បុំលិង្គ
स्त्रीलिङ्गम् f. Feminine ស្ត្រីលិង្គ
नपुंसकलिङ्गम् n. Neuter នបុំសកលិង្គ
परस्मैपदी P. បរស្មៃបទី (បរស្មៃបទ)
आत्मनेपदी A. អាត្មនេបទី (អាត្មនេបទ)
उभयपदी U. ឧភយបទី (ឧភយបទ)
अव्ययम् in. Indeclinable អវ្យយសព្ទ (អព្យយសព្ទ)
កត់ចំណាំ
ពាក្យវេវចនសព្ទគ្រប់មេរៀនទាំងអស់ គឺដកស្រង់មកពី អមរកោឝៈ (अमरकोशः)
សង្ខេបវេយ្យាករណ៍
កថាខណ្ឌទី១
- प्रत्यक्षदेवता < प्रत्यक्ष + देवता + स् , ទេវតាដ៏ប្រត្យក្ស
वि. प्रत्यक्षा देवता = प्रत्यक्षदेवता , विशेषणपूर्वपद
- पश्य < दृश् + अ + हि, तात् , (អ្នក) ចូរមើល
- सूर्य उदयते < सूर्यः + उदयते
- उदयते < उत् + अय् (इ) + अ + ते , រះឡើង
- कोमलश्च < कोमलः + च
- वर्तते < वृत् + अ + ते , មាននៅ, គឺ, ជា
- सूर्य उदयमानोऽन्धकारं < सूर्यः + उदयमानः + अन्धकारं
- उदयमानः < उत् + अय् (इ) + शतृ (अत्) + स् ,
កំពុងរះឡើង, កាលរះឡើង
- नाशयति < नश् + णिच् + ति , ញ៉ាំង.......ឱ្យបាត់ទៅ,
ឱ្យវិនាសទៅ, ឱ្យសាបសូន្យទៅ, ឱ្យខូច
- प्रबोधयति < प्र + बुध् + णिच् + ति ញ៉ាំង.......ឱ្យភ្ញាក់,
ឱ្យក្រោកពីដេក
- विकासयति < वि + कस् + णिच् + ति ញ៉ាំង.......ឱ្យរីកស្រស់
- सन्तो बालाः < सन्तः + बालाः
- सन्तः < अस् + शतृ+ अस् , ល្អ, ល្អប្រសើរ
- सूर्योदयात् < सूर्य + उदय + अस् , ការរះឡើងនៃព្រះអាទិត្យ
वि. सूर्यस्य उदयः (सूर्यस्योदयः) = सूर्योदयः,
षष्ठीतत्पुरुषसमास
- प्रबुध्य < प्र + बुध् + ल्यप् , ក្រោកឡើងហើយ, ភ្ញាក់ហើយ
- पठन्ति < पठ् + अ + अन्ति , រៀន, អាន
កថាខណ្ឌទី៣ ទី៤
- सृष्टिः < सृज् + क्तिन् (ति) + स् , ការកើតឡើង, ការបង្កើត
- प्रकाशते < प्र + काश् + अ + ते, ភ្លឺ, បញ្ចេញពន្លឺ
- तुल्यो नान्यस्तेजस्वी < तुल्यः + न + अन्यः + तेजस्वी
- वर्तते < वृत् + अ + ते, មាន
- अरोगा भवन्ति < अरोगाः + भवन्ति
- अरोगाः < न + रोग + अस्, មិនមានរោគ, नञ् बहुव्रीहि
वि. अविद्यमानो रोगः यस्य सः = अरोगः (जनः)
- भवन्ति < भू + अ + अन्ति, មាន, ជា
- आरोग्यं < अरोग + ष्यञ् + अम् , ភាវៈនៃការមិនមានរោគ
वि. अरोगस्य भावः = आरोग्यम्
- इच्छेत् < इष् + अ + एत् , គប្បីចង់បាន, គប្បីប្រាថ្នា
- वचनम् < वच् + ल्युट् + अम्
- स देवैः < सः + देवैः
- असुरैश्च < असुरैः + च
- नमस्कृतः < नमस् + कृ + क्त (त) + स्, នមស្ការហើយ
កថាខណ្ឌទី២
- क्रमेणोद्गच्छन् < क्रमेण + उद्गच्छन्
- उद्गच्छन् < उत् + गम् + शतृ (अत्) + स् ,
កាលរះឡើង, កំពុងរះឡើង
- नभसो मध्यमारोहति < नभसः + मध्यम् + आरोहति
- आरोहति < आ + रुह् + अ + ति , ឡើង
- मध्याह्नः < मध्य + अहन् + स् , កណ្ដាលនៃថ្ងៃ (ថ្ងៃត្រង់)
वि. अह्नो मध्यम् = मध्याह्नः , प्रथमातत्पुरुष,
एकदेशि-तत्पुरुष, ប្រថមាតត្បុរុឞ
- पूर्वो भागः < पूर्वः + भागः
- पूर्वाह्णः < पूर्व + अहन् + स् , ខាងដើមនៃថ្ងៃ (ពេលព្រឹក)
वि. अह्नः पूर्वम् = पूर्वाह्णः , प्रथमातत्पुरुष ,
एकदेशि-तत्पुरुष , ប្រថមាតត្បុរុឞ
- अपरो भागः < अपरः + भागः
- अपराह्णः < अपर + अहन् + स् , ខាងចុងនៃថ្ងៃ (ពេលរសៀល)
वि. अह्नः अपरम् = अपराह्णः , प्रथमातत्पुरुष ,
एकदेशि-तत्पुरुष, ឯកទេឝិ តត្បុរុឞ
- कठोरो भवति < कठोरः + भवति
- भवति < भू + अ + ति , កើត, មាន, ជា
- दिशमवतरति < दिशम् + अवतरति
- अवतरति < अव + तॄ + अ + ति , ឆ្លងចុះ
- गच्छति < गम् + अ + ति , ទៅ, ដល់
- भूयोऽपि < भूयः + अपि
- प्रकाशो रक्तः < प्रकाशः + रक्तः
- कोमलश्च < कोमलः + च
កថាខណ្ឌទី៥
- रश्मिमन्तं < रश्मि + मतुप् + अम् , ព្រះអាទិត្យ, មានរស្មី
- समुद्यन्तं < सम् + उत् + इ + शतृ + अम्,
រះឡើង, កំពុងរះឡើងព្រម
- देवासुरनमस्कृतम् < देवासुर + नमस्कृत + अम् ,
द्वितीयार्थबहुव्रहि
वि. देवासुराः नमस्कृताः यं सः = देवासुरनस्कृतः (सूर्यः)
- देवासुर < देव + असुर ,
वि. देवश्च असुरश्च = देवासुरौ
- नमस्कृत < नमस् + कृ + क्त (त)
- पूजयस्व < पूज् + णिच् (अय) + स्व
- भुवनेश्वरम् < भुवन + ईश्वर + अम् , ម្ចាស់នៃពិភពលោក,
ម្ចាស់នៃចក្រវាឡ
वि. भुवनस्य इश्वरः = भुवनेश्वरः
- नमस्कुरु < नमस् + कृ + ओ + हि
មេរៀនទី២
द्वित ीयः पाठः - उद्यमः कार्यसाधकः
ប្រែលោតប្រយោគ
ឧទ្យមះ កាយ៌សាធកះ
पाठः រីមេរៀន द्वितीयः ទីពីរ, उद्यमः រីសេចក្ដីព្យាយាម कार्यसाधकः ជាអ្នកញ៉ាំងការងារឱ្យសម្រេច។
वर्षासु ក្នុងរដូវភ្លៀងទាំងឡាយ शाकटिकः រីអ្នកបរទេះ कश्चित् ម្នាក់ आरोप्य លើកដាក់ហើយ भाण्डानि នូវគ្រឿងប្រើប្រាស់ទាំង
ឡាយ (ភាណ្ឌ) स्वशकटे លើរទេះរបស់ខ្លួន अनयत् បាននាំទៅហើយ तम् (शकटम् នូវរទេះ)នោះ नगरान्तरम् កាន់ក្រុងដទៃ។ द्वौ वृषौ
រីគោឈ្មោលពីរក្បាល अवहताम् បានអូសទៅហើយ शकटम् នូវរទេះ तम् នោះ។ चक्रम् រីកង់ शकटस्य របស់រទេះ रुद्धम् अभूत् បានជាកង់ជាប់នៅហើយ पङ्के ក្នុងភក់ रथ्यायाम् ត្រង់ផ្លូវ។ सः (शाकटिकः រីអ្នកបរទេះ)នោះ वृषभौ बलवत् प्रहरन् अपि បើទុកជាកាលវាយប្រហារ
យ៉ាងខ្លាំងនូវគោឈ្លោលទាំងពីរ न अक्षमत មិនបានអាចហើយ शकटम् चलयितुम् ដើម្បីញ៉ាំងរទេះឱ្យកម្រើកបាន។
ततः ក្នុងលំដាប់នោះ सः រីគាត់ चुक्रोश ស្រែយំរកហើយ प्रति ចំពោះ नारायणम् នូវព្រះនារាយណៈ (ព្រះនារាយណ៍) भगवन्तम्
ដ៏មានបុណ្យ។ भगवन् (नाराणयः រីព្រះនារាយណ៍) ដ៏មានបុណ្យ दयालुः មានសេចក្ដីករុណាច្រើន श्रुत्वा ឮហើយ आक्रोशम् នូវសម្រែក
យំ तस्य (शाकटिकस्य របស់នាយរទេះ)នោះ तस्य पुरस्तात् आविरभूत् ទ្រង់បង្ហាញខ្លួនហើយអំពីមុខរបស់គាត់។ च ម្យ៉ាងវិញទៀត
(भगवन् नाराणयः រីព្រះនារាយណ៍ដ៏មានបុណ្យ) अभाषत ទ្រង់បានពោលហើយ शाकटिकम् កាន់នាយរទេះ “ भो मूढ ! ។ល។करिष्यामि' इति ថាដូច្នេះ, " मूढ នែនាយល្ងីល្ងើ ! भो វ៉ើយ (त्वम् រីអ្នក) जोषम् आस्से អង្គុយស្ងៀមហើយ किमिति ព្រោះហេតុអ្វី? चेत्
ប្រសិនបើ (त्वम् រីអ្នក) वाञ्छसि ចង់បាន साहाय्यम् នូវជំនួយ मम របស់អញ (त्वम् រីអ្នក) उत्तिष्ठ ចូរក្រោកឈរឡើង, (त्वम् រីអ្នក) चोदय
ចូរបរទៅ धुर्यौ នូវគោឈ្មោលទាំងពីរ, (त्वम् រីអ្នក) प्रचालय ចូររុញ चक्रम् នូវកង់ स्कन्धेन ដោយស្មា។ एवम्(कृत्ये នាកាលកិច្ច) យ៉ាងនេះ
(त्वया គឺអ្នក) कृते ធ្វើហើយ, अहम् រីអញ करिष्यामि នឹងធ្វើ साहाय्यम् នូវជំនួយ ते ដល់អ្នក"។ भगवान् រីព្រះដ៏មានបុណ្យ उक्त्वा ពោល
ហើយ एवम् យ៉ាងនេះ अकरोत् បានធ្វើហើយ अन्तर्धानम् នូវកិរិយាបាត់ទៅ។
ततः ក្នុងលំដាប់នោះ एवम् (कृत्ये នាកាលកិច្ច)យ៉ាងនេះ शाकटिकेन គឺនាយរទេះ कृते ធ្វើហើយ तथा យ៉ាងនោះ शकटम् រីរទេះ निरगच्छत् បានចេញហើយ पङ्कात् អំពីភក់ साहाय्येन ដោយសារជំនួយ भगवतः របស់ព្រះមានបុណ្យ។ च ក៏ឯ यात्रा រីការយាត្រាទៅ
शाकटिकस्य របស់នាយរទេះ निर्विन्घा अभूत् បានហើយជាការទៅមិនមានឧបស័គ្គ។
१) प्रश्ना: -
१. शाकटिकः कदा कुत्र शकटमनयत् ? २. कुतः शाकटिकः शकटं चलयितुं नाक्षमत ? ३. ततः स किमकरोत् ?
४. भगवान् किमभाषत शाकटिकम् ? ५. कदा केन कारणेन शकटं पङ्कात् निरगात् ?
२) 'अकारलोप' सन्धिः— In this सन्धि ‘अ’ of the next word is dropped. To indicate this in
the place of 'अ' the sign 'S' 'अवग्रह' is added.
कृते + अहम् = कृतेऽहम्। ।
ते + अत्र = तेऽत्र ।
विष्णो + अव = विष्णोऽव ।
एते + अवदन् = एतेऽवदन् ॥
३) ह्रस्वाकारस्य विसर्गस्य च प्रथमम् 'ओकारो' भवति, तदनन्तरं अकारलोपसन्धिः —
ईश्वरः + अवति = ईश्वरोऽवति ।
सः + अहसत् = सोऽहसत् ।
एषः + अवदत् = एषोऽवदत् ॥
३) णिजन्तरूपैः वाक्यानि पूरयत -
१. प्रभाते पिता पुत्रं (प्रबुध्) । २. माता शिशुं क्षीरं (पा) । ३. गुरुः बालान् पाठं (पठ्) ।
४. शकटं जनान् नगरं ( प्राप्) ॥ ४) दृश्, क्रीड्, कृ – एषां णिजन्तैः रूपैः वाक्यानि रचयत ॥
५) पर्यायाः —
भाण्डम् ५–सर्वमावपनं भाण्डं पात्रामत्रं च भाजनम् ।
जोषम् २ किम् २ – तूष्णीमर्थे सुखे जोषं किं पृच्छायां जुगुप्सने ।
माता ४– जनयित्री प्रसूर्माता जननी ॥
उद्यमः कार्यसाधकः efforts lead to the goal.
भाण्डानि n. wares, goods
नगरान्तरम् n. another town
रथ्या f. a road
पङ्कम् n. mud, mire
रुद्ध a. n. obstructed
बलवत् in. severely
अक्षमत A. was able
चुक्रोश P. cried
दयालु a. m. kind
भगवत् a. glorious
पूरस्तात् in. in front
आविरभूत् P. became manifest
अभाषत A. spoke
जोषम् in.
आस्से A.} •are keeping idle.
साहाय्यम् n. assistance
वाञ्छसि P. crave, wish
धुर्य : m. bullock, also horse
चोदय P. drive
स्कन्ध m. shoulder
प्रचालय P. push
अन्तर्धानम् अकरोत् P. disappeared
निरगच्छत् P. came out
មេរៀនទី៣
तृतीयः पाठः - गोदोहः
ប្រែលោតប្រយោគ
គោទោហះ
इह गोपालो गां पयो दोग्धि । इयं पीवरा गौः । अस्य गोपालस्य तनयः प्रत्यहं प्रभाते दोहनात् परमिमां गां प्रचारभूमिं नयति, सायं च प्रत्यानयति । यद्यपि गावः पलालं धान्यमन्नं पिण्याकं च भक्षयन्ति तथापि बालतृणे तासां महती प्रीतिः ॥
गोः समीपे तिष्ठति वत्सः।स प्रथमं गोः पयः किञ्चित् पिबति। अनन्तरं गोपो दोहनं करोति। स गोः पार्श्वे भूमावुपविश्य वामहस्तेन पात्रं गृहीत्वा दक्षिणहस्तेन दुग्धं दोग्धि । धेनोः क्षीरं मधुरं पथ्यं पुष्टिकरं च ॥
तत्रैका नारी बालकेन सह तिष्ठति । सा क्षीराय समागता। तं बालं सा पयसा पोषयति ।
तेन स बुद्धिमान् अरोगश्च वर्तते ॥
क्षीरं तक्रेण मिश्रितं दधि भवति । दधि मथित्वा नवनीतं गृह्यते। तप्तं नवनीतं घृतं सम्पद्यते । क्षीरं दधि तक्रं नवनीतं घृतं च मनुष्याणामत्यन्तमुप- युक्तानि वस्तूनि । तानि भोजनाय उपयुज्यन्ते । तानि विना भोजनं न रसकरं भवति । अत एवाहु:- 'विना गोरस को रसो भोजनानाम्' – इति ॥
गां मातरमिव पूजयन्ति भारतीया जनाः। उक्तं च श्रीमन्महाभारते-'मातरः सर्वभूतानां गावः सर्वसुखप्रदाः'– इति॥
१) प्रश्ना:-
१. गोपालः किं करोति ? २. गावः किं किं भक्षयन्ति ? ३. कस्मिन् तासां महती प्रीतिः ?
४. गोपालः कथं दुग्धं दोग्धि ? ५. गोः क्षीरं कीदृशम् ? ६. केन स बालो बुद्धिमान् अरोगश्च वर्तते ?
७. दधि नवनीतं घृतं च कथं सम्पद्यन्ते ? ८. मनुष्याणाम् अत्यन्तमुपयुक्तानि वस्तूनि कानि ?
९. गां कामिव पूजयन्ति भारतीया जनाः ? तत्र कारणं किम् ?
२) आकारात् परविसर्गलोपसन्धिः-
अजाः + अटन्ति =अजा अटन्ति। नराः + इमे = नरा इमे । जनाः + यान्ति = जना यान्ति।
वृक्षाः + एते = वृक्षा एते ॥
३) धातुभिः सह 'य' प्रत्यययोगेन कर्मणि रूपं निष्पद्यते—
Ex: दुह् + य + ते = दुह्यते ।
४) दुहू, नी, कृ – एतेषां कर्मणि लटो रूपैः वाक्यानि रचयत ॥
Note the following—
परम् + इमम् = परमिमम् । धान्यम् + अन्नं = धान्यमन्नम् ।
Combine the following-
दुग्धम् + एव । रसकरम् + आहुः ।
५) पर्याया:-
गौः ६ – सौरभेयी धेनुरुस्रा गौरया शृङ्गिणी च सा ।
गोपः ६–गोपे गोपालगोसङ्ख्य गोधुगाभीरवल्लवाः।
घृतम् ४– घृतमाज्यं हविः सर्पिः ॥
दोह: m. milking
गोपालः m. a milkman
दोग्धि P. milks
पलालम् n. hay
बालतृणम् n. tender grass
पार्श्वम् n. side
दुग्धम् n. milk
पथ्य a. n. agreeing with ( diet )
पुष्टिकर a. n. nourishing
तक्रम् n. buttermilk
दधि n. curd
मथित्वा in. having churned
नवनीतम् n. fresh butter भारतीयः m. Indian
सर्वभूतम् n. all living beings
वत्सः m. calf
មេរៀនទី៤
चतुर्थः पाठः - स्वयङ्कृतोऽनर्थः
ប្រែលោតប្រយោ គ
ស្វយង្ក្ឫតោ'នថ៌ះ
जातु काष्ठविक्रेता कश्चित् काष्ठार्थं वनमगच्छत् । तत्र स क्वचिदासीनः परितो विलोक्य विलपितुमारभत तं विलपन्तं वीक्ष्य तस्मिन् वने स्थितास्तरवः करुणया तमपृच्छन्– 'किं निमित्तं विलपसि ?' – इति । सोऽवदत् -'मम कुठारस्य नालं नास्ति । तेनाहं कर्म कर्तुम- शक्तोऽस्मि । अतो भोज्यालाभात् विलपामि' – इति॥
ततः सर्वे तरवः समेत्य तस्मै कृपयैकं चिञ्चालगुडं ददुः । काष्ठच्छित् तं कुठारे संयोज्य तस्मिन् वने स्थितान् कतिचित् वृक्षान् अच्छिनत् ॥
तदा अन्ये वृक्षा रोदितुमारभन्त । तदवलोक्य सहकारवृक्षस्तान् प्राह— 'भो ! बालिशाः ! किमिति विलपथ ? नायं तस्य दोषः। स्वयङ्कृत एवायमन- र्थोऽस्माभिः नालस्य दानेन'– इति॥
१) प्रश्ना:-
१. काष्ठविक्रेता किमर्थं कुत्र अगच्छत् ? २. तत्र किं कर्तुमारभत ? ३. के तं करुणया किमपृच्छन् ?
४. काष्ठच्छित् किं प्रत्यवदत् ? ५. तस्मै ते किं ददुः ? ६. काष्ठच्छित् किमकरोत् ?
७. तदा अन्ये वृक्षाः किमकुर्वन् ? ८. सहकारवृक्षस्तान् किं प्राह ? ९. अनर्थः कथं स्वयङ्कृतः अभवत् ?
२) विसर्गसन्धिः - ( ' अ:' इत्यस्य ओकारो भवति)
इतः + गच्छति = इतो गच्छति । स्वतः + जायते = स्वतो जायते । बुधः + रमते = बुधो रमते ।
शिष्यः + नमति = शिष्यो नमति ॥
३) जातु, अतः, ततः, स्वयम् — एतान्युपयुज्य वाक्यानि रचयत ॥
४) णिजन्तरूपैः वाक्यानि पूरयत-
१. उपाध्यायः शिष्यान् (पठ्) । ३. गुरुः सन्मार्गं (दृश्) । २. सूर्यः स्वभासा जगत् (प्रकाश) ।
४. वायुः पादपान् ( चल्) ।
५) पर्यायाः—
वृक्षः १३ – वृक्षो महीरुहः शाखी विटपी पादपस्तरुः।
अनोकहः कुटः शालः पलाशी द्रुद्रुमागमाः ।
सहकारः ५ – आम्रश्चतो रसालोऽसौ सहकारोऽतिसौरभः ॥
जातु in. once
काष्ठविक्रेता m. a wood-seller
काष्ठार्थम् in. for wood
आसीन a. m. sitting परितः in. all round
विलपितुम् in. to weep
कुठारः m. an axe
बालिश a. foolish
नालम् n. handle
भोज्यम् n. food
चिञ्चालगुडः m. a stick of the tamarind tree
काष्ठच्छित् m. wood-cutter
अच्छिनत् P. cut
सहकारवृक्षः m. a mango tree
पादप m. tree
មេរៀនទី៥
श्रीसीतालक्ष्मणभरतशत्रुघ्नहनूमत्समेतश्रीरामचन्द्रस्वामिने नमः ।
श्रीरामजयम्।
पञ्च पाठः - श्रीरामपट्टाभिषेकः
ប្រែលោតប្រយោគ
ឝ្រីរាមបដ្ដាភិឞេកះ
अथायोध्यानिवासास्ते जनास्सर्वेऽपि तोषिताः । अभिगम्याब्रुवन् रामं धन्या वयमिति द्रुतम् ॥ १
चातकास्तु घनान् दृष्ट्वा मयूराश्च यथा शिशून् । आसाद्य मातरस्तोषं तथा प्रापुर्जना भुवि ॥ २
अथाभिषेकं रामस्य वसिष्ठाद्याः मुदाऽन्विताः। सहिता मन्त्रिभिश्चक्रुः वसवो वासवं यथा ॥ ३
अभिषेकोत्सवे सर्वे सुग्रीवाद्याः कपीश्वराः। यथार्हं पूजिताश्चासन् स्रग्गन्धाम्बरभूषणैः॥ ४
विशिष्य मुक्ताहारेण सीतया हनूमान् मुदम् । पूजितश्च तथा लेभे यथा सीतावलोकने ॥ ५
पितुः सिंहासनं प्राप्य भ्रातृभिः सहितोऽनघः। विरराज तथा रामो यथा विष्णुस्त्रिविष्टपे ॥ ६
लक्ष्मणानुमते रामो यौवराज्यं तु दत्तवान् । भरतायाप्रमेयाय प्राणात् प्रियतराय सः ॥ ७
चत्वारस्ते महात्मानः सभार्या रघुसत्तमाः । खे सतारो यथा चन्द्रः यस्तु दाशरथिर्भूत्वा
तथा रेजुः स्वपत्तने ॥ ८
रणे हत्वा च रावणम् । ररक्ष लोकान् वैकुण्ठः स मां रक्षतु चिन्मयः ॥ ९
(श्रीरामोदन्तात् उद्धृतम्)
मङ्गळश्लोकः-
मङ्गळं कोसलेन्द्राय महनीयगुणाब्धये । चक्रवर्तितनूजाय सार्वभौमाय मङ्गळम् ॥
1. श्रीराम The Lord of 3 and the Hero of the mighty Epic Ramayana.
2. सीता The Ideal Wife of and the Heroine of Ramayana.
3. लक्ष्मण, भरत & शत्रुघ्न The three Ideal younger brothers of श्रीराम
4. हनूमान् The Ideal श्रीरामभक्त and the minister of सुग्रीव
5. सुग्रीव The Monkey King of किष्किंधा and the friend of श्रीराम
6. वसिष्ठ The Celebrated Sag and the Family Priest of श्रीराम
7.रावण The राक्षस King of लंका and the foe of श्रीराम
१) प्रश्ना:-
१. श्रीरामं के किम् अब्रुवन् ? २. जनाः तोषं प्रापुः – अत्र दृष्टान्ताः के ?
३. रामस्य अभिषेकमहोत्सवे के कथं पूजिताः ? ४. हनूमान् कथं मुदं प्राप ? ५. रामः कथं विरराज ?
६. यौवराज्यं रामः कस्मै दत्तवान् ? ७. चत्वारो महात्मानः के ? कथं रेजुः ?
२) विसर्ग रेफसन्धिः– (Visarga is changed to 'र्')
हरिः + अर्च्यते हरिरर्च्यते । गुरु: + एति = गुरुरेति ।
धेनुः + गच्छति = धेनुर्गच्छति । गौः + दुह्यते = गौर्दुह्यते ॥
३)श्रीरामपट्टाभिषेकचरितं गद्यरूपेण लिखत ॥
२) कर्तरि प्रयोगः (Active Voice) In Sanskrit, in Active Voice, the subject will be in
विभक्ति and the object in द्वितीया विभक्ति । The number and person of the verb will
follow the subject.
Ex: गोपालो गां रक्षति ।
५) पर्यायाः-
अयोध्या ४–साकेतः स्यादयोध्यायां कोसला नन्दिनी च सा ।
अभिषेक m. coronation
चातकः m. a kind of bird which is supposed to live only on rain drops
घनः m. cloud
मुद् f. joy
स्रज् f. garland
यथार्हम् in. according to their status
गन्धः m. scent
अम्बरम् n. cloth
भूषणम् n. ornament
अनघ : m faultless
विरराज U. shone
अप्रमेय a. very great
सतार a. with stars
पत्तनम् n. town
खम् n. sky
रणः m. battle
មេរៀនទី៦
षष्ठः पाठः - अश्वः
ប្រែលោតប្រយោគ
អឝ្វះ
इह कश्चिदश्वस्तिष्ठति । गोरश्वस्य च को भेदः ? अश्वो गवापेक्षया प्रांशुः । अश्वस्य पादाः दीर्घतराः। तस्य ग्रीवायां
रोमराजिर्वर्तते। अश्वस्य शृङ्गे न स्तः। गोः शफो द्वेधा दलितः, अश्वस्य तु न। अतोऽश्वः शीघ्रतरं धावति ॥
अयमश्वो रथे बध्यते । कैश्चित् द्वावश्वौ रथे बध्येते । राजानो धनिकाश्चोत्सवदिवसेषु चतुरः ततोऽधिकान् वा तुरगान् रथे योजयन्ति । समवर्णैः बहुभिरश्वैः युक्तो रथः सुरम्यो भवति॥
अश्वाः सुशिक्षिताः सञ्चारायोपयुज्यन्ते। वनमार्गेषु जनाः प्रायेणाश्चैरेव सञ्चारं कुर्वन्ति । अश्वस्य पृष्ठे पर्याणमास्तीर्य तस्मिन्नुपविशत्यश्वारोहः । मुखबद्धं खलीनमाकर्षन् सोऽश्वं नयति॥
अश्वाः सङ्ग्रामेषु राज्ञां साह्यमाचरन्ति। ते रणाङ्गणे महत् कौशलं प्रदर्शयन्ति। कदाचित् ते योधानां प्राणानपि रक्षन्ति । अतः प्राधान्येन राजानोऽश्वसैन्यं सर्वदैव संरक्षन्ति
१) प्रश्ना:-
१. गोः अश्वस्य च भेदं निरूपयत । २. कुतोऽश्वः शीघ्रतरं धावति ? ३. कति अश्वा रथे बध्यन्ते ?
४. अश्वैः क उपयोगः ? ५. कुतो राजानः सर्वदैव अश्वसैन्यं संरक्षन्ति ?
२) विसर्गसन्धिः – (विसर्गस्य 'सकारो' भवति)
अश्वः + तिष्ठति = अश्वस्तिष्ठति । पयः + समुद्रः = पयस्समुद्रः॥
३) सदृशशब्दा: - ( Similar words )
१) तुरगः = तुरङ्गः = तुरङ्गमः (Horse)
२) विहगः = विहङ्गः = विहङ्गमः ( Bird )
३) पतगः = पतङ्गः = पतङ्गमः (Bird)
४) भुजगः = भुजङ्गः = भुजङ्गमः ( Snake )
४) साह्यम्, साहाय्यम्, साहायकम् — एते समानार्थाः ॥
५) क) एकपदीकुरुत — (Give one word for)
e.g. नालस्य दानेन = नालदानेन ।
१. अश्वस्य पादाः। २. महत् कौशलम् । ३. राज्ञः पुरुषः ॥
ख) द्विपदीकुरुत — (Split into two words)
e.g. रणाङ्गणे = रणस्य अङ्गणे ।
१. अश्वसैन्यम् । २. मुखबद्धम् । ३. वनमार्गाः ॥
६) पर्यायाः—
अश्वः १३ – घोटके वीतितुरगतुरङ्गाश्वतुरङ्गमाः ।
वाजिवाहार्वगन्धर्वहयसैन्धवसप्तयः॥
ग्रीवा f. neck
रोमराजिः f. a line of hair
शृङ्गम् n. a horn
शफ: m. a hoof
दलित a. m. split
समवर्ण a. m. of uniform color
पर्याणम् n. a saddle
अश्वारोहः m. a horse-man
खलीनम् n. bit of a bridle
सङ्ग्राम: m. a battle
योध: m. warrior
अश्वसैन्यम् n. cavalry
साह्यम् n. help
មេរៀនទី៧
सप्तमः पाठः - शृगालस्य कौशलम्
ប្រែលោតប្រយោគ
ឝ្ឫគាលស្យ កៅឝលម៑
चित्रेऽस्मिन् एकः शृगालोजस्य पृष्ठे पदं निधाय तिष्ठति। कथय, किं निमित्तं स तथा तिष्ठति ? अयं शृगालः पानीयं पातुं
वापीं गतो जले ममज्ज । तेन बहिर्गन्तुं बहवो यत्नाः कृताः । किन्तु ते सर्वे मुधाऽभवन् ॥
अत्रान्तरे कोऽप्यजः पिपासाकुलः परिभ्रमन् तत्रागतः। अपृच्छच्च शृगालम् — 'सखे ! अपि मधुरं जलम्’— इति। शृगालः परेषां वञ्चने नितरां पटुः । अतः स आह— 'मधुरमिति किमुच्यते ! केवलं पीयूषमेव ! प्रभूतं पिबतोऽपि न मे वाञ्छा निवर्तते । न शक्नोम्येतां वापीं हातुम्' – इति ॥
अजस्तावदृजुबुद्धिः। अतः स वञ्चकस्य वचनं सत्यं मत्वा शनैरन्तः प्रविशति । ऊर्ध्वमुखमवरोहतस्तस्य पृष्ठे पदं निधाय वापीतः समारोहति शृगालः । अजस्तु वाप्यामेव मज्जनोन्मज्जने कुर्वन् विपेदे । पश्यत ! शृगालस्य कौशलम् ॥
१) प्रश्ना:-
१. किमर्थं शृगालः अजस्य पृष्ठे पदं निधाय तिष्ठति ? २. अयं शृगालः कथं वाप्यां पतितः ?
३. अजः शृगालं किमपृच्छत् ? ४. कथं शृगालो वापीतः समारोहत् ? ५. अजः कथं विपेदे ?
२) विसर्गसन्धिः – (विसर्गस्य 'श्' कारः 'ष् ' कारः, 'स्' कारो वा भवति)
पूर्णः + चन्द्रः = पूर्णश्चन्द्रः । धनुषः + टङ्कारः = धनुषष्टङ्कारः । अलसः + शेते = अलसश्शेते ।
अजः + तु = अजस्तु ॥
३) मुधा, अपि, नितराम् – एतान्युपयुज्य वाक्यानि रचयत ॥
४) उपदेशः— १. वञ्चकस्य वचनं न विश्वसनीयम् ।
२. तस्योपकारोऽपि न कर्तव्यः ॥
५) पर्यायाः—
पिपासा ६ – उदन्या तु पिपासा तृट् तृषा तर्षश्च तर्षणम् ।
पीयूषम् ३ – सुधा पीयूषममृतम् ।
विषम् ३ – क्ष्वेडस्तु गरलं विषम् ।
शृगालः १०–●स्त्रियां शिवा भूरिमाय गोमायुमृगधूर्तकाः ।
शृगाल वञ्चक क्रोष्टु फेरु फेरव जम्बुकाः ॥
● स्त्रियां शिवा = जम्बुकपर्यायः 'शिवा' शब्दो नित्यं स्त्रीलिङ्ग इत्यर्थः॥
शृगाल m. a jackal
पानीयम् n. water
वापी f. a well
ममज्ज P. sank
मुधा in. in vain
अत्रान्तरे in. in the meanwhile
पिपासाकुल a.m. afflicted by thirst
पटु a.m. clever
पीयूषम् n. nectar
वाञ्छा f. desire
हातुम् in. to leave
ऋजुबुद्धि a. m. straight-forward
वञ्चक: m. deceitful; also jackal
शनै: in. slowly
वापीत: in. from the well
मज्जनोन्मज्जनम् n. sinking and coming up
नितराम् in. very much
कौशलम् n. cleverness
មេរៀនទី៨
अष्ठमः पाठः - व्याघ्रचित्रकौ
ប្រែលោតប្រយោគ
វ្យាឃ្រចិត្រកៅ
व्याघ्रो वन्यः पशुः। सः हिंस्राणां मृगाणां मध्येऽतीव क्रूरः। इतरेभ्यः पशुभ्यो व्याघ्रः शीघ्रतरं धावति । व्याघ्रस्य देहे सर्वत्र कृष्णा बिन्दवो रेखाश्च सन्ति। यदि तस्य स्वभावः शान्तोऽभविष्यत् तर्हि जनास्तं मृगान्तरापेक्षया अधिकतरम् आदरिष्यन्त ॥
चित्रकस्तु व्याघ्रादपि सुन्दरः। चित्रकायः इत्यप्ययं व्यपदिश्यते । एकदा चित्रकः कश्चित् स्वस्य रूपेण गर्वितो भूत्वा मृगसभायामेवमब्रवीत् – 'रूपेण सिंहो न मम तुलां भजते । अतोऽहमेव मृगराज्येऽ- भिषेक्तव्यः'–इति ॥
तेषां मध्यतः क्रोष्टोवाच- 'आर्य ! त्वमेकं गजं निहत्य मृगपरिवारं तर्पय, येन त्वां मृगराज्येऽभिषे- क्ष्यामः ' – इति । तद्वचनं श्रुत्वा लज्जितश्चित्रकः- 'इदानीमेव आगमिष्यामि' – इत्युक्त्वा ततः प्रस्थितः तद्वनमेव परित्यज्य गतः ॥
१) प्रश्ना:-
१. व्याघ्रः कीदृशः पशुः ? तम् अधिकृत्य द्वित्राणि वाक्यानि वदत। २. चित्रकः कीदृश: ?
३. रूपेण गर्वितः चित्रकः मृगसभायां किमब्रवीत् ? ४. क्रोष्टा किमुवाच ? ५. चित्रकः किमकरोत् ?
२) सन्धिः – (विसर्गस्य विकल्पेन जिह्वामूलीयः ( ᳲ ) भवति)
व्याघ्रः + कथयति = व्याघ्रः ᳲ कथयति, व्याघ्रः कथयति ।
सुरूपः + खगः = सुरूपः ᳲ खगः, सुरूपः खगः ।
वन्यः + पशुः = वन्य ᳲ पशुः, वन्यः पशुः ।
वृक्षः + फलति = वृक्ष ᳲ फलति, वृक्षः फलति ॥
३) विपरीतपदानि — (Opposite words)
वन्यः × ग्राम्यः । ह्रस्वम् × दीर्घम् । उपरिष्टात् × अधस्तात् । क्रूरः × शान्तः । उदयः × अस्तमयः ।
पुरस्तात् × परस्तात्। अल्पम् × बहु । उपरि x अधः । सुलभं × दुर्लभम् ॥
४) पर्यायाः—
व्याघ्रः ३ – शार्दूलद्वीपिनौ व्याघ्रे ।
देहः ११– गात्रं वपुः संहननं शरीरं वर्ष्म विग्रहः ।
कायो देहः "क्लीबपुंसोः स्त्रियां मूर्तिस्तनुस्तनूः ॥
*क्लीबपुंसोः देहशब्दो नपुंसकलिङ्गः पुंलिङ्गश्च इत्यर्थः ।
मूर्त्यादयः त्रयः शब्दाः स्त्रीलिङ्गाः॥
वन्यः a.m. wild
पशुः m. beast
हिंस्र a. m. cruel
बिन्दुः m. dot, spot
चित्रकः m. cheetah
तुला f. Equality
मृगराज्यम् n. kingdom of animals
क्रोष्टा m. jackal
मृगपरिवारः m. animal followers
खग: m. a bird
មេរៀនទី៩
नवमः पाठः - अश्वसारङ्गयोः कथा
ប្រែលោតប្រយោគ
អឝ្វសារង្គយោះ កថា
कश्चिदश्वः सारङ्गश्चैकस्मिन् केदारे नित्यं चरतः, महता च स्नेहेन कालं नयतः । एवं स्थिते तौ जातु कलहपरौ जातौ । तयोः सारङ्गः शृङ्गबलेनाचं केदारान्निरवासयत् ॥
ततः सारङ्गस्य प्रतीकारं कर्तुमिच्छन्नश्वः कञ्चिन्मनुजं प्राप्य तस्य साहाय्यं ययाचे । स मनुजः परं प्रहृष्टः तस्य पृष्ठे पर्याणमारोप्य मुखे खलीनं दत्वा तमारोहत्। तस्य गतिं परीक्षमाणः कशया तं तीव्रमताडयत्। स्वकार्यार्थी तत् सर्वमसहताश्वः । तस्य मनुजस्य साहाय्येन सोऽश्वः सारङ्गमजयत् ॥
कृतकृत्यः स तुरगो मनुजं निजगाद – 'सिद्धं मे समीहितमधुना । पर्याणं खलीनं चापनीय मां गमनायानुमन्यस्व' – इति । तन्निशम्य मनुजस्तं बभाषे — 'मया तवैतावत् प्रयोजनमिति जानाम्यहम् । किन्त्वितः परं त्वया मे प्रयोजनं भविष्यति । कथमहं त्वां विसृजेयम् ?' – इति ॥
ततो यावज्जीवं सोऽश्वः तस्य मनुजस्य वाजिशालायां बन्धने स्थितः परतन्त्रतया परां पीडामन्वभूत् । परतन्त्रस्य कुतः सुखम् ? उक्तं च सुभाषितरत्नाकरे- ‘सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम् – इति ॥
१) प्रश्ना:-
१.कौ एकस्मिन् केदारे नित्यं चरतः, तौ कथं कालं नयतः ? २. एवं स्थिते तौ कीदृशौ जातौ ?
३. कः केन अश्वं केदारान्निरवासयत् ? ४. कथमश्वः सारङ्गमजयत् ? ५. कृतकृत्यः स तुरगो मनुजं किं
जगाद ? ६. मनुजस्तं किं बभाषे ? ७. अश्वः कीदृशं फलमन्वभवत् ? ८. अस्मिन् पाठे उपदेशः कः ?
२) सन्धिः - ( सः, एषः, इत्यनयोः विसर्गस्य लोपो भवति )
सः + याति = स याति । सः + कथयति = स कथयति । एषः + धावति = एष धावति ।
एषः + पचति = एष पचति ॥
३) कर्मणि प्रयोगः—(Passive Voice)
In Passive Voice, the subject will be in तृतीया विभक्ति and the object in प्रथमा विभक्ति । The number and person of the verb will follow of the object.
Ex: गोपालेन गौः रक्ष्यते ।
४) दा, पा, गा— एषां कर्मणि लटो रूपाणि वदत ॥
५) एकपदीकुरुत -
१. तस्य साहाय्येन = । २. अश्वः सारङ्गश्च = ।
३. तस्य पृष्ठे = ।
६) उपदेश: – (Moral)
एकस्य जयार्थमन्यमाश्रयन् जनः स्वयमनर्थे पतति ॥
७) पर्यायाः—
स्वतन्त्रः ५–स्वतन्त्रोऽपावृतः स्वैरी स्वच्छन्दो निरवग्रहः ।
परतत्रः ४–परतत्रः पराधीनः परवान् नाथवानपि ॥
सारङ्ग: m. deer
केदार : m. a field
कलहपर a. m. quarrelers
निरवासयत् P. banished
प्रतीकार : m. retaliation
ययाचे U. begged
कृतकृत्य a. m. he who has accomplished his object
समीहितम् n. wish, desire
एतावत् n. this much
वाजिशाला f. a horse-stable
बन्धनम् n. bondage
មេរៀនទី១០
दशमः पाठः - कोकिलः
ប្រែលោតប្រយោគ
កោកិលះ
नायं सुरूपो विहगो नापि कायोऽस्य भासुरः । न चास्य पक्षयोः सन्ति चित्रवर्णा विशेषकाः ॥ १
केवलं काकसदृशो रूपे वर्णेऽप्ययं खगः । अथापि मधुरं गायन् अयं जगति पूज्यते ॥ २
रसालशिखरासीनो वसन्ते मधुरं स्वनन् । कस्य नो हृदयानन्दं जनयत्येष कोकिलः ॥ ३
काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः। वसन्तकाले संप्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥ ४
किं कुलेन विशालेन किं रूपेण सुशोभिना। महत्वे कारणं तावत् वाग्रसो जनरञ्जकः ॥ ५
१) प्रश्ना:-
१.कोकिलः कीदृशो विहगः ? २. काकः कोकिलश्च कथं सदृशौ ? ३. कोकिलः कथं हृदयानन्दं जनयति ? ४. कदा काकः काकः, पिकः पिकश्च भवतः ? ५. क उपदेशो युष्माभिः पाठादस्मात् गृह्यते ?
६. महत्वस्य कारणं किम् ? किं न ?
२) गुणसन्धिः – According to पाणिनि सूत्र 'गुण' denotes the 2letters ए and ओ. द्वयोः वर्णयोः 'ए' कारः, 'ओ' कारो वा भवति —
अत्र + इदम् = अत्रेदम्। यथा + इच्छसि = यथेच्छसि ।
जलस्य उद्धरणम् = जलस्योद्धरणम्। रमा + उवाच = रामोवाच ॥
३) कर्तरि प्रयोगं दर्शयत—
१) अयं जगति पूज्यते । २) दधि मथित्वा नवनीतं गृह्यते ।
३) मया आत्मा किमित्यायास्यते । ४) अयमश्वो रथे बध्यते ॥
४) नो, न – इमौ निषेधार्थको । इमौ प्रयुज्य वाक्यानि रचयत ॥
५) व्याकरणे प्रश्नाः -
द्वयोः पदयोः स्थाने एकं पदं भवति ।
यथा—रामं लक्ष्मणम् = रामलक्ष्मणौ ।
क) एकपदीकुरुत—
१. रूपे वर्णे । २. पिकं काकम् । ३. कुलेन शीलेन ।
ख) अस्मिन् पाठे कति सन्धयः सन्ति ?
सन्धीकृतानि पदानि वदत ?
ग) वर्णेऽपि, कायोऽस्य – अत्र कः सन्धिः ?
६) पर्यायाः—
कोकिलः ४–वनप्रियः परभृतः कोकिलः पिकः इत्यपि ।
शुक्ल १३ – शुक्लशुभ्रशुचिश्वेत विशदश्येतपाण्डराः ।
अवदातः सितो गौरो वलक्षो धवलोऽर्जुनः ॥
कृष्ण ७ – कृष्णे नीलासित * श्याम कालश्यामलमेचकाः
* असितः, न सितः = कृष्णः इत्यर्थः ॥
कोकिलः m. cuckoo
पिक: m. cuckoo
भासुर a. m. shining
विशेषक: m. line, dot
रसाल: m. mango tree
शिखरम् n. top
विशाल a. n. great, noble
महत्वम् n. greatness
वाग्रसः m. sweetness of speech
जनरञ्जक a. m. that which attracts people
មេរៀនទី១១
एकादशः पाठः - कूपः
ប្រែលោតប្រយោគ
កូបះ
अयं रमणीयः कूपः । पानाय योग्यं जलं कूपे लभ्यते। सरसो जलं स्नानेन मलिनं भवति । नद्याः सलिलं प्रकृत्यैव कलुषम् । समुद्रस्य वारि लवणम्। कूपस्य उदकम् अनाविलं पानयोग्यं च भवति ॥
चित्रं पश्य, कूपस्य समन्तात् बहूनि सन्ति क्षेत्राणि । ततो नातिदूरे दृश्यन्ते कतिचन गृहाणि । तेषु गृहेषु वसन्त्यः स्त्रियः अस्मात् कूपाज्जलं नयन्ति ॥
अस्य कूपस्य समीपे चतस्रः स्त्रियः सन्ति । द्वे स्त्रियौ जलघटं शिरसि निधाय गच्छतः। अपरा कूपाज्जलमुद्धरति । अन्या जलमुद्धर्तुं घटहस्ता तिष्ठति ॥
अयमगाधः कूपः। अतोऽस्मात् कूपाज्जलस्योद्ध- रणाय दारुचक्रमुपयुज्यते। पश्य, कूपस्य पार्श्वयोः द्वौ स्तम्भौ निखातौ । तयोरुपरि तिर्यक् दारुदण्डो योजितः । तस्य मध्ये दारुचक्रं पिनद्धम् । तस्य चक्रस्यान्तराले रज्जुः प्रवेशिता । तस्या रज्जोरग्रेण घटं कण्ठे बद्धा तं कूपेऽवतारयन्ति, जलं चोद्धरन्ति । दारुचक्रस्य स्थानेऽयश्चक्रमपि कैश्चिदुपयुज्यते । अद्यत्वे भूयसा वैद्युतशक्तिमुपयुज्य यत्रेण जनाः कृष्याद्यर्थे कूपात् जलमुद्धरन्ति॥
१) प्रश्ना:
१. पानाय योग्यं जलं कुत्र लभ्यते ? २. सरसः समुद्रस्य नद्याः कूपस्य च जलं कीदृशम् ?
३. अस्य कूपस्य समीपे स्थिताः स्त्रियः किं कुर्वन्ति ? ४. अयं कीदृशः कूपः ?
५. अस्मात् कूपात् कथं जलमुद्धरन्ति ? ६. जलस्य उद्धरणाय किं किम् उपयुज्यते ?
२) वृद्धिसन्धिः – According to पाणिनिसूत्र ‘वृद्धि' denotes the 2 letters 'ऐ' and 'औ'. Here द्वयोः वर्णयोः 'ऐ' कारः, 'औ' कारो वा भवति ॥
मम + एव = ममैव। न + ऐच्छत् = नैच्छत्। वन + ओषधिः = वनौषधिः ।
दिव्य + औषधम् = दिव्यौषधम् ॥
३) विशेषणानि दर्शयत — (State the Adjectives) It will follow in Gender, Number and Case.
१. मध्याह्ने सूर्यस्य प्रकाशः कठोरः । २. गोः क्षीरं मधुरं पथ्यं पुष्टिकरं च ।
३. इति ब्रुवन् स गोमायुर्निराशो निर्गतः । ४. शृगालः परेषां वञ्चने नितरां पटुः ॥
४) पर्यायाः —
जलम् २५ - ( 1 ) आप: स्त्री भूनि वार्वारि सलिलं कमलं जलम् ।
पयः कीलालममृतं जीवनं भुवनं वनम् ॥
कबन्धमुदकं पाथः पुष्करं सर्वतोमुखम् ।
अम्भोऽर्णस्तोयपानीय नीरक्षीराम्बुशम्बरम् ॥
मेघपुष्पं घनरसः त्रिषु द्वे आप्यमम्मयम् ॥
(1)- आपः स्त्री भूम्नि = अप् शब्दः नित्यं स्त्रीलिङ्गः बहुवचनान्तश्च॥
(2)- आप्यम्, अम्मयम् इति द्वौ शब्दौ जलविकारस्य पर्यायौ ।
प्रकृति f. nature
कलुष a. n. dirty
लवण a. n. saline; saltish
अनाविल a. n. free from dirt; pure
अगाध a. m. deep
दारुचक्रम् n. a wooden wheel
निखात a.m. are fixed, planted
तिर्यक् in. obliquely
पिनद्ध a. n. fastened
रज्जु f. a rope
अयश्चक्रम् n. iron wheel
មេរៀនទី១២
द्वादशः पाठः - वानरक्रीडा
ប្រែលោតប្រយោគ
វានរក្រីឌា
अस्मिन् वृक्षे केचिद्वानराः क्रीडन्ति । ते वृक्षाद्वृक्षं विटपाद्विटपं च प्लवन्ते । वानराः प्रायेण नरैस्तुल्यरूपाः। अथापि नरा इव गृहाणि खगा इव नीडानि वा कर्तुं न ते शक्नुवन्ति । सर्वदैव ते वृक्षेषु निवसन्ति। कन्दैः फलैश्चोदरं पूरयन्ति । वानराः स्वभावत एव चपलाः कोपनाश्च ॥
काचित् कथा श्रूयते, यथा— एकदा वर्षासु कश्चिद्वानरः शैत्येन बाधितो दन्तवीणां वादयन् कस्यचन शमीतरोर्मूलमाससाद । तस्मिन् वृक्षे कुलायं कृत्वा चटकदम्पती निवसतः स्म। तयोः चटका शैत्येन कम्पमानं वानरमवलोक्य करुणया प्राह- “नीडं कुर्मो वयं चापि चञ्चुमात्राहृतैस्तृणैः। पाणिपादादिसंयुक्ता यूयं किमिति सीदथ ?” इति । तदाकर्ण्य वानरस्तामाह— 'दुष्टे ! अलं जल्पनेन, तूष्णी- मास्व' – इति। सा तु करुणाविष्टा पुनः पुनस्तदेव वचनमभ्यधात्॥
तेन कुपितो मर्कटः – 'सूचीमुखि ! दुराचारे ! 'किं प्रलपसि' इति वदन् शमीवृक्षमारुह्य तस्याः कुलायं शतधा भङ्खा क्षितावपातयत् ॥
१) प्रश्ना:
१. पानाय योग्यं जलं कुत्र लभ्यते ? २. सरसः समुद्रस्य नद्याः कूपस्य च जलं कीदृशम् ?
३. अस्य कूपस्य समीपे स्थिताः स्त्रियः किं कुर्वन्ति ? ४. अयं कीदृशः कूपः ?
५. अस्मात् कूपात् कथं जलमुद्धरन्ति ? ६. जलस्य उद्धरणाय किं किम् उपयुज्यते ?
२) वृद्धिसन्धिः – According to पाणिनिसूत्र ‘वृद्धि' denotes the 2 letters 'ऐ' and 'औ'.
Here द्वयोः वर्णयोः 'ऐ' कारः, 'औ' कारो वा भवति ॥
१. अस्मिन् वृक्षे वानराः किं कुर्वन्ति ? २. ते कु निवसन्ति ? ३. कैश्चोदरं पूरयन्ति ? ४. मर्कटाः कीदृशाः ? ५. वानरः कथं शमीतरोः मूलमाससाद ? ६. तस्मिन् वृक्षे कौ निवसतः स्म ?
७. वानरमवलोक्य का किं प्राह ? ८. वानरस्तां किमाह ? ९. सा किमकार्षीत् ?
१०. तेन कुपितो वानरः किमकरोत् ?
२) यण् सन्धिः – (‘इ' कारस्य 'य्' कारः, 'उ' कारस्य 'व्' कारः, ‘ऋ' कारस्य ‘रेफः' च भवन्ति)
इति + अवदत् = इत्यवदत् । लघु + आहारः = लघ्वाहारः।
इति + आह = इत्याह । मातृ + आशीः = मात्राशीः ॥
३) क्रियाविशेषणानि दर्शयत — (State Adverbs) It is indeclinable and modifies the verb.
१) कोकिलो वसन्ते मधुरं गायति । २) अश्वाः शीघ्रतरं धावन्ति ।
३) स मनुजः परं प्रहृष्टः अभवत्। ४) गुरुः कुपितश्छात्रं तीव्रमताडयत् ।
५) मुनयो वनेषु सुखं निवसन्ति ॥
४) विशेषशब्दाः —
वर्षाः (Rainy Season), आपः (water), = नित्यं स्त्रीलिङ्गबहुवच- नान्तौ;
दाराः (a wife) = नित्यं पुंलिङ्गबहुवचनान्तः ॥
५) व्याकरणे प्रश्नाः-
१) निवसतः स्म – अत्र व्याकरणविशेषः कः ?
२) अस्मिन् पाठे ल्यवन्तानि अव्ययानि कानि कानि ?
३) पदानि पृथक्कृत्य दर्शयत-
१. क्षितावपातयत्। २. फलैश्चोदरम् । ३. वानरस्तामाह ॥
६) पर्यायाः—
वानरः १०—कपिप्लवङ्ग प्लवग शाखामृगवलीमुखाः ।
मर्कटो वानरः कीशो वनौकाश्च प्लवङ्गमः ॥
दम्पती ४ – दम्पती जम्पती जायापती भार्यापती च तौ ।
वानरः m. monkey
खग: m. a bird
विटप: m. branch, bough
कन्दम् n. bulbous root
चपल a. m. fickle
कोपन a. m. passionate
वर्षाः f. rainy season (always plural)
शैत्यम् n. cold
दन्तवीणा f. chattering of the teeth
चटक m. a sparrow
जल्पनम् n. prattling
तूष्णीम् in. आस्व A. keep-quiet
सूचीमुखी f. needle faced
कुलाय: m. a nest of a bird
शतधा in. into a hundred-pieces
क्षितः: f. the earth, ground
មេរៀនទី១៣
त्रयोदशः पाठः - मयूरः
ប្រែលោតប្រយោគ
មយូរះ
इदं किमपि रमणीयमुद्यानम् । अत्र द्वौ मयूरौ एका मयूरी तरवो लताः प्राकारश्च दृश्यन्ते । एको मयूरः पिच्छानि विस्तृत्य नृत्यति । अपरः पिच्छानि संवृत्य प्राकारस्योपरि तिष्ठति । तेन सह मयूरी अपि तत्र तिष्ठति । मयूर्याः पिच्छभारो नास्ति। नापि सा रम्या ॥
मयूराणां बर्हेषु चित्रवर्णा अर्धचन्द्राकृतयो विशेषकाः सन्ति। ते जनानां चक्षूंषि रमयन्ति। एतैः मयूराणां बर्हैः व्यजनानि क्रियन्ते । केचित् तानि भूषणत्वेन धरन्ति ॥
मयूरा वर्षासु मेघस्य शब्दं श्रुत्वा प्रहृष्टाः नृत्यन्ति । बर्हाणि विस्तृत्य नृत्यन् मयूरः फुल्लकुसुमो बालवृक्ष इव विभाति । तस्य केकारवस्तु काकस्वरवत् परुषः । अथापि तस्य रूपमतीव मनोहरम् । अतो मयूरान् गृहीत्वा धनिनो जनाः पुष्पोद्यानेषु संरक्षन्ति ॥
१) प्रश्ना:
१. इदं कीदृशमुद्यानम् ? २. तत्र के के वर्तन्ते ? ३. मयूरौ किं कुरुतः ? ४. प्राकारे कौ तिष्ठतः ?
५. मयूराणां पिच्छैः क उपयोगः ? ६. मयूराः कदा नृत्यन्ति ? ७. कः फुल्लकुसुमो बालवृक्ष इव विभाति ? ८. केकावः कीदृशः ? ९. कुतो जना मयूरान् गृह्णन्ति ? १०. मयूरान् गृहीत्वा के किं कुर्वन्ति ?
२) सवर्णदीर्घसन्धिः – (अत्र द्वयोः वर्णयोः तत्सदृशो दीर्घो भवति)
उदाहरणम् — जगाम + असौ = जगामासौ।
इति + ईरयति = इतीरयति ।
गुरु + उपदेशः = गुरूपदेशः ॥
३) अधो निर्दिष्टेषु सन्धिं दर्शयत—
१) अत्र + आसीत् ; २) गच्छति + इव; ३) वधू + उद्वाहः।
४) विग्रहवाक्यम् — ( उदाहरणम्)
काकस्वरः इव = काकस्वरवत् ॥
अधः प्रदर्शितानां विग्रहवाक्यानि वदत-
खगवत्, नरवत्, हीरवत्, तद्वत् ॥
५) निर्दिष्टैः विशेषणशद्वैः वाक्यानि पूरयत—
१. (पानयोग्य) इमा आपः ।
२. केकारवः काकस्वरवत् - (कठोर) ।
३. बर्हैः – (रमणीय) व्यजनानि क्रियन्ते ।
४. (महत्) जनानां पन्थानमनुसर ॥
६) पर्यायाः -
मयूरः ९ – मयूरो बर्हिणो बर्हीनीलकण्ठो भुजङ्गभुक् ।
शिखावलः शिखी केकी मेघनादानुलास्यपि ॥
शिखा ३– शिखा चूडा शिखण्डस्तु ॥
पिच्छम् २ – पिच्छबर्हे नपुंसके ॥
मयूर : m. a peacock
उद्यानम् n. a garden, park
प्रकारः m. wall
पिच्छम् n. tail of a peacock
विस्तृत्य in having expanded
संवृत्य in. having closed
बर्हम् n. tail of a peacock
व्यजनम् n. fan
फुल्ल a. blown, opened
មេរៀនទី១៤
चतुर्दशः पाठः - मृगाणां पक्षिणां च समयः
ប្រែលោតប្រយោគ
ម្ឫគាណាំ បក្សិណាំ ច សមយះ
कृषीवलः कश्चिदरण्यपरिसरभूमौ वसति स्म। जातु तस्य कुक्कुटः केदारे भक्ष्यमन्विष्यन्नास्त । जम्बुकः कश्चन बुभुक्षितः परिभ्रमंस्तमुद्देशमागतः । कुक्कुटस्तमवेक्ष्य समीपस्थस्य तरोः शिखरमारोहत् ॥
वञ्चको भग्नाशस्तरोर्मूलमासाद्य कुक्कुटं प्रलोभ- यन्नाह—“ भद्र ! किमिति मां दृष्ट्वा वृक्षमारूढवानसि ? अद्य खलु मृगैः पक्षिभिश्च सर्वैः सम्भूय समयः कृतः । तत्रैवं निर्णीतम् —' न कोऽपि कस्मा अपीतः परं द्रुह्येत् । न कमपि पीडयेत् । न च कञ्चन हन्यात् । किन्तु सर्वैः स्नेहेन वर्तितव्यम् । य एनं समयमुल्लङ्घते स तीव्रं दण्ड्येत' – इति । तेनाहं त्वां स्नेहेनालिङ्गितुं समागतः। कथं त्वं मत्तो बिभेषि ?” – इति । कुक्कुट आह— ‘सखे ! सत्यमुक्तं भवता । परं त्वं बुभुक्षित इव दृश्यसे। अतः कथं वृक्षादवरोहेयम् !’–इति ॥
एवं वदत्येव तस्मिन् नातिदूरे व्याघ्रः कश्चित् समाययौ। कुक्कुटः शिरोधरामुन्नमय्य तमीक्षाञ्चक्रे । गोमायुस्तमपृच्छत्–‘भद्र ! किं सादरं वीक्षसे ?' कुक्कुट आह— 'सखे ! नातिदूरे व्याघ्र आगच्छति' । क्रोष्टा भीतः—‘भद्र ! यद्येवं नमस्ते । समयान्तरे त्वां भूयो द्रक्ष्यामि' – इत्युक्त्वा प्रस्थितः ॥
कुक्कुटस्तं सस्मितमाह— 'हंहो मा गमः । अहं तरोरवरोहामि। त्वं मां स्नेहेनालिङ्गिष्यसि। 'सर्वैः स्नेहेन वर्तितव्यम्' इति समये स्थिते किमिति त्वं व्याघ्राद्भीतः !’—इति । शृगालो 'न खलु घातुकाः समयमनुवर्तिष्यन्ते !’–इति वदन् द्रुतं पलायितः ॥
१) प्रश्ना:
१. कुक्कुट : किन्निमित्तं तरोः शिखरमारोहत् ? २. मृगैः पक्षिभिश्च सम्भूय कः समयः कृतः ?
३. व्याघ्रः कदा कुत्र समाययौ ? ४. कुक्कुट : सस्मितं किम् आह ? ५. किं वदन् जम्बुको द्रुतं पलायितः ?
६. जम्बुकस्य पर्यायान् वदत ॥
२) अयवायावसन्धिः—('ए, ओ, ऐ, औ' एषां क्रमात् ‘अय्, अव्, आय्, आव्' आदेशा विकल्पेन भवन्ति )
एते+ आगताः = एतयागताः, एत आगताः ।
शम्भो + एहि = शम्भवेहि, शम्भ एहि ।
तस्मै + आह = तस्मायाह, तस्मा आह ।
मधौ + इह = मधाविह, मधा इह॥
३) अग्रतः, पृष्ठतः, परितः, उभयतः एतैः पथायोगं वाक्यानि
पूरयत — १. व्याघ्रः आगत्य गोपालं व्यापादयत् ।
२. वृषभः शकटस्य युगे बध्यते।
३. क्रीडाकाले बालैः रज्जुः आकृष्यते ।
४. अस्माकं पाठशालायां प्राकारो वर्तते॥
४) पर्यायाः-
कुक्कुटः ४— कृकवाकुस्ताम्रचूडः कुक्कुटश्चरणायुधः ।
बुभुक्षितः ४ – बुभुक्षितः स्यात् क्षुधितो जिघत्सुरशनायितः ॥
५) नानार्थाः – 'समय' पदस्य ५ अर्थाः । यथा—
समयाः शपथाचारकालसिद्धान्तसंविदः॥
मयूर : m. a peacock
समयः m. an agreement
परिसरः m. vicinity, neighborhood
उद्देशः m. a spot, place
भग्नाश a.m. disappointed
प्रलोभयत् a.m. seducing
द्रुह्येत् P. should bear-hatred
शिरोधरा f. neck
समयान्तरम् n. another time
द्रुतम् in swiftly
មេរៀនទី១៥
पञ्चदशः पाठः - प्रश्नोत्तरमाला
ប្រែលោតប្រយោគ
ប្រឝ្នោត្តរមាលា
कुत्र विधेयो यत्नः ? विद्याभ्यासे परोपकारे च। अवधीरणा क्व कार्या ? परनिन्दायां परधने च ॥ १
कुत्र विधेयो वासः ? सज्जनसविधे सदा सौम्ये । कः परिहार्यो देशः ? पिशुनजनैः सङ्कलीभूतः ॥ २
कोऽन्धः ? योऽकार्यरतः; को बधिरः ? यः शृणोति नान्योक्तिम्।
को मूकः ? यः काले। प्रियाणि वक्तुं न जानाति ॥ ३
को धर्मः ? भूतदया; किं सौख्यम् ? नित्यमरोगिता जगति ।
कः स्नेहः ? सद्भावः; किं पाण्डित्यं ? परिच्छेदः ॥ ४
उपसर्गाः or Prepositions are indeclinable words prefixed to Verbs. These modify, intensify and totally alter the original sense of the Roots. This is explained by the following sloka. उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते । प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ॥
e.g. the root हृ = ‘to take away' when added to the उपसर्ग has the following different meanings.
उपसर्ग धातु Meaning
1. प्र + हरति = प्रहरति beats
2. आ + हरति = आहरति brings
3. सं + हरतिहरति = संहरति kills
4. वि + हरति = विहरति plays
5. परि + हरति = परिहरति avoids
Note: sometimes उपसर्ग is prefixed without any change in the meaning.
e.g. विशति=enters, प्र + विशति = प्रविशति (enters)
२) पर्यायाः-
अन्यः ४ – इतरोऽन्यः परो भिन्नः ।
एकाकी ३– एकाकी त्वेक एककः ।
सततम् १०–अजस्रं सततं नित्यं सर्वदाऽविरतं सदा ।
अनारतमविश्रान्तम् अनिशं च दिवानिशम् ॥
अवधीरिणा f. disrespect
सौम्य a. m. pleasing
सङ्कुलीभूत a. m. crowded with
बधिरः m. deaf
मूकः: m. dumb
सद्भावः m. good disposition
परिच्छेदः m. discrimination
មេរៀនទី១៦
षोडशः पाठः - शुकः
ប្រែលោតប្រយោគ
ឝុកះ
अत्रैकः शुकः पञ्जरे बद्धस्तिष्ठति। पञ्जरात् बहिः शाखायां स्थिता शुकी तस्य माता। सा स्वशाबकंबद्धमवलोक्याश्रु मुञ्चन्ती तेन सह भाषते। सा तं किंवदतीति किं जानासि? सा तं वदति-
'वत्स ! उक्तं खलु मया न त्वया कोटरान्निर्गन्त-व्यम्, कोऽपि त्वां गृह्लीयात्'-इति। मम वाक्यमनादृत्यक्रीडितुं कुसुमलतां गतस्त्वम्। यथा मया कथितंतथैव संवृत्तम्'-इति॥
शुकस्तामाह-'अम्ब ! मातुर्वाक्यम् अनुल्लद्वनीयमिति जानाम्येव। अथापि क्रीडासक्तेन मया चापल्यात् तन्नालोचितम्'। सा प्राह-'जात! एवं गते त्वयि कथं त्वदेकपुत्रया मया आयुश्शेषो नेयः ?' सोऽपृच्छत्-'किमेवं वदसि? किं मम मुक्तिरेव न स्यादस्मात् पञ्जरात् ? '। सा कथयति- 'दढतराः पञ्जरस्य शलाका निबिडतराश्च। यथा त्वं न पलायेथास्तथा गृहस्वामी जागरूको भविष्यति।
कथं ते मुक्तिर्भविष्यति ?॥
अत्रान्तरे गृहस्वामी फलहस्तः समागतः। शुकी पलायिता। गृहस्वामी शुकमिमं फलेन रुचिरेणान्नेन च पोषयिष्यति। भाषणं च तं शिक्षयिष्यति। शिक्ष्यमाणाः शुका मनुष्या इव व्यक्तां वाचमुदीरयन्ति । वेदमन्रानपि ते पठन्ति। अयमेव शुकानां बन्धने हेतुः॥
शुकानां रूपमपि रमणीयम्। तेषां पक्षौ हरितौ, चञ्चवश्चरणाश्च लोहिताः। केचन शुकाश्चित्रवर्णाः। तेऽतीव रमणीयाः॥
१) प्रश्ना :-
१. शुकस्य माता कुत्र स्थिता ? २. सा पञ्जरस्थं शुकं किं वदति ? ३. शुकः तां किमाह ?
४. शुकस्य पञ्जरात् मुक्तिः कुतो न भवेत्? ५.कुत्रान्तरे गृहस्वामी समागतः ? ६.गृहस्वामी किं करिष्यति ?
७. कः शुकानां बन्धने हेतुः ? ८. केऽतीव रमणीयाःशुका: ? ९. अनया कथया क उपदेशो गृह्यते ?
२) सन्धत्त-(Combine)
वने + अवसत् = । हरे + अव = । गुरो + अध्यापनम् = ।
ते + अवदन् = ।
३) The following are the 20 उपस्गs commonly prefixed to the Roots :-
अति, अधि, अनु, अप, अपि, अभि, अव, आ, उत्-उद्, उप, दुस्-दुर्, नि, निस्-निर्, परा, परि, प्र,
प्रति, वि, सम् and सु
Note :- Two or more of the उपसर्गs may also be combined and prefixed.
e.g. वि + अप + दिशति = व्यपदिशति 2. उपसर्गौ
सम् + अभि + आ + वर्तते = समभ्यावर्तते 3. उपसर्गा:
४) पर्याया :-
लता ५- लता प्रतानिनी वीरुत् वल्ली तु व्रततिर्लता।।
कोटरम् n. hollow of a tree
मुक्ति: f. letting off
शलाका f. bar of a cage
निबिड a. dense, thick
जागरूक a.m. wakeful i.e., careful
पक्ष: m. wing
មេរៀនទី១៧
सप्तदशः पाठः - उलूखलं मर्दलश्च
ប្រែលោតប្រយោគ
ឧលូខលំ មទ៌លឝ្ច
कस्मिंश्चित् गृहे भजनोत्सवानन्तरं रात्रौ मर्दलः कश्चिदुलूखलस्य समीपे स्थापितः । मित्रमन्तिके दृष्ट्वा मर्दल: कुशलं पृच्छंस्तेन सह सम्भाषते-
मर्दल: - सखे ! अपि कुशलं भवतः ? अस्मिन् देशे का वार्ता ?
उलूखलम्- मित्र ! अस्मिन् देशे मां विहाय सर्वेऽपि कुशलिन एव। अहं परं मन्दभाग्यम् !
मर्दल: - कुतस्त्वं मन्दभाग्यम्? कस्ते दुःखहेतुः?
उलूखलम् - सखे ! किं ब्रवीमि ! तथापि श्रूयताम् - दुर्भगस्य मे शिरसि धान्यानि निधाय स्त्रियः पुरुषाश्च मां मुसलेन निर्दयं ताडयन्ति। केचिदयोदण्डेनापि मां प्रहरन्ति। इत्थं प्रत्यहं महतीं पीडामनुभवामि। किमतः परं कष्ट स्यात् !
मर्दल :- भद्र ! किमिदं मयि निवेद्यते। अहं त्वत्तोऽपि मन्दभाग्यः। त्वं शिरसि परं ताड्यसे। मां तु ताडने समर्था जनाः पार्श्वद्वयेऽपि हस्ताभ्यां ताडयन्ति। विशेषतश्च विवाहोत्सवादौ सभामध्ये तीव्रं ताडयन्तो मामवजानन्ति। नैकोऽपि मामनुशोचति। किन्तु सर्वेऽपि सहर्षं शिरः कम्पयन्तो मम ताडनमभि-
नन्दन्ति। हन्त ! कस्य वाऽन्यस्य स्यादीदृशी दुर्दशा ! लोके हि प्रायेण नान्यस्य दुःखमन्यो जानाति॥
१) प्रश्ना :-
१. मर्दल: कदा कुत्र स्थापितः ? २. तस्मिन् देशे के कुशलिनः ? ३. उलूखलं कीदृशीं पीडामनुभवति ?
४. मर्दलस्य दुर्दशा कीदृशी ? ५. पाठादस्मात् क उपदेशो गृह्यते युष्माभिः ?
२) प्रगृह्यसन्धिः - (एषु सन्धिः न भवति, अयम् एव प्रगृह्यसन्धिः)
कपी + इमौ = कपी इमौ। गुरू + आगतौ = गुरू आगतौ।
फले + अद्मि = फले अद्मि। अमी + अश्वाः = अमी अश्वाः॥
३) 'किम्' शब्दस्य रूपैः वाक्यानि पूरयत-
१) युष्माकं पाठशालायां विशेषः ?
२) रणाय निर्गतस्य भटस्य प्रवृत्ति: ?
४) उपसर्गयोगादर्थभेद: - Root 'भू' (to be) = भवति with उपसर्ग prefixed has different
meanings.
अनुभवति (enjoys); परिभवति (disregards); पराभवति (overcomes);
प्रभवति (is able); सम्भवति (happens); अभिभवति (defeats);
५) पर्याया: -
उलूखलम् २-उदूखलमुलूखलम्।
रात्रिः ११-निशा निशीथिनी रात्रिः त्रियामा क्षणदा क्षपा।
विभावरीतमस्विन्यौ रजनी यामिनी तमी॥
उलूखलम् n. wooden mortar
कुशलम् n. welfare used for cleansing rice
दुर्भग a.m. unfortunate
मुसल: m. n. pestle
अयोदण्ड: m. an iron-bar
प्रवृत्ति: f. news
वृत्तान्त: m. news
មេរៀនទី១៨
अष्टादशः पाठः - गजः
ប្រែលោតប្រយោគ
គជះ
मृगजातौ गजो गरिष्ठः । तस्य पादाः स्तम्भा इव स्थूलाः । तस्य कर्णौ शूर्पाविव विशालौ। तस्य नेत्रे तावदत्यल्पे। अथापि सोऽल्पान्यपि वस्तूनि द्रष्टुं शक्रोति। भूमौ स्थितां सूचिकामपि स पश्यति गृह्णाति च॥
गजस्य मुखेऽजगरवल्लम्बमानोऽवयवः शुण्डा। वयं हस्तेन यत् कर्म कुर्मः तत् गजः शुण्डा करोति। अत एव गजस्य शुण्डा 'हस्तः'इति 'करः' इति च व्यपदिश्यते। तेन गजस्य 'हस्ती' 'करी' इति संज्ञे भवतः। शुण्डैव गजस्य नासिका। तयैव श्वसिति
गजः। शुण्डाया अग्रे रन्ध्रमस्ति॥
गजः प्रथमं शुण्डया जलमादाय पश्चात् तन्मुखे निषिञ्चति। एवं द्वाभ्यामवयवाभ्यां जलं पिबन् गजो 'द्विपः' इत्याख्यां भजते॥
गजानां दृढौ तीक्ष्णौ च द्वौ दन्तौ स्तः। तस्मात्ते 'दन्तिनः', 'दन्तावलाः','द्विरदाः' इति कथ्यन्ते। शिल्पिनः करिणां दन्तैः रम्याणि महार्घाणि वस्तूनि निर्मान्ति। करेणूनां दन्तौ न स्तः॥
यद्यपि गजा वन्या जन्तवः, तथापि ते जनैः कौशलेन गृह्यन्ते, शिक्ष्यन्ते च। साधु शिक्ष्यमाणास्ते जनैः कर्तुमशक्यानि कर्माणि कुर्वन्ति। गुरुतराणि दारूणि कर्षन्ति। शिक्षिता अपि गजास्तदा तदा मदेनोन्माद्यन्ति। तदा तान् आधोरणाः निशितेनाङ्डुशेन
नियत्रयन्ति॥
१) प्रश्ना: -
१. गजस्य पादा: कीदृशाः ? २. कर्णौ कीडशौ ? ३. नेत्रे कीदृशे ? ४. नेत्रयोः शक्तिः कीदृशी ?
५. गजस्य शुण्डा हस्तः 'करः' इति व्यपदिश्यते, तत्र कारणं किम् ?
६. गजः 'करी' इति 'द्विपः' इति 'दन्ती' इति च कुतोऽभिधीयते ? ७. करिणां दन्तैः क उपयोगः ?
८. शिक्ष्यमाणा गजाः कानि कर्माणि कुर्वन्ति ? ९. आधोरणाः केन कदा गजान् नियन्रयन्ति ?
२) सत्वसन्धिः -(तकारस्य दकारस्य वा 'ल्' कारो भवति)
अजगरवत् + लम्बते = अजगरवल्लम्बते।
भगवत् + लीला = भगवल्लीला।
सुहृद् + लाभः = सुहृल्लाभ:॥
३) उपसर्गयोगादर्थभेद :- दिश् (to give)-दिशति। उपदिशति (instructs), व्यपदिशति (calls), आदिशति (commands), निर्दिशति (directs), उद्दिशति (points), सन्दिशति (sends message).
४) अतिशायनार्थका: शब्दा: (Degrees of comparison)-
Positive Comparative Superlative
गुरु: गरीयान् गरिष्ठः
५) पर्याया: - गजः १२-दन्ती दन्तावलो हस्ती द्विरदोऽनेकपो द्विपः। मतङ्गजो गजो नागः कुञ्जरो वारणः करी।
आधोरण: ४-आधोरणा हस्तिपका हस्त्यारोहा निषादिनः ॥
गरिष्ठ a.m. hugest
शूर्प: m. a winnowing basket
सूचिका f. a needle
अजगर: m. a huge serpent which swallows goats
नासिका f. nose
रन्ध्रम् n. a hole
शिल्पिन् m. artisan
करेणु: f. a female elephant
दारु n. timber
निशित a. m. sharpened
មេរៀនទី១៩
एकोनविंशः पाठः - दश मूढाः
ប្រែលោតប្រយោគ
ទឝ មូឍាះ
मूढानां चेष्टितानि प्रायेण विनोदावहानि। यथा हि-एकदा दश मूढाः देशाटनाय प्रस्थिताः। किञ्चिददूरं गतानां तेषामुपस्थिता काचिदगाधा नदी। बाहुभ्यां तरन्तस्ते कथमपि नदीं तीर्त्वा पारं गताः॥
आसीत् तेषां मध्ये कश्चन वृद्धः। 'स किं सर्वे तीरमनुप्राप्ताः ?' इति जिज्ञासमानस्तान् एकैकशो गणयामास। परं नवैव परिगणितास्तेन। ततः स आक्रोशत् - 'अहो ! वयं दश प्रस्थिताः। इदानीं नवैव स्मः। नूनमस्माकमेको नद्यां निमग्नः। गवेषयत
तम्'-इति। ततस्तेषामेकैकोऽपि गणनां चकार। परं नवैव दृश्यन्ते। ततस्तेषां व्याकुलीभूतानां महान् कोलाहल: समजनि॥
तत्रैव नातिदूरे कस्यचिदृषेः आश्रमोऽवर्तत। तत्र वसन् ऋषि: तेषां विचेष्टितमवलोक्य उच्चैर्जहास। तस्य हासशब्दं श्रुत्वा मूढास्तरसा तमुपसृत्य हासकारणमपृच्छन्। ऋषिराह -'अहो ! अनात्मज्ञा यूयम्। युष्माकमेकैकोऽपि नात्मानमगणयत् तेनायं
व्यामोहः सञ्जातः' इति॥
तदाकर्ण्य ते मूढाः सलज्जमधोमुखाः प्रययुः॥
१) प्रश्ना: -
१. दश मूढाः कुत्र प्रस्थिता: ? २. ते कथं नदीमतरन् ? ३. तेषांव्याकुलीभावस्य को हेतु: ?
४. ऋषि: कुत उच्चैर्जहास ? ५. स तान् किमाह ? ६. मूढा: कथं ययुः ?
२) जश्त्वसन्धि :- (जश् = 'ज, ग, ड, द, ब' वर्णाः, ककारस्य गकारः, टकारस्य डकारः, तकारस्य दकारः,
पकारस्य बकारश्च भवति)
वाक् + रसः = वाग्रसः।
सम्राट् + भरति = सम्राङ्गरति।
किञ्चित् + दूरम् = किथ्चिद्दूरम्।
अप् + धारा = अब्धारा॥
३) उपसर्गयोगादर्थभेदः - स्था (to stand)-तिष्ठति। अनुतिष्ठति (performs), अधितिष्ठति (sets),
उत्तिष्ठति (stands), प्रतिष्ठते (starts), उपतिष्ठति (उपतिष्ठते) (approaches), सन्तिष्ठते (ends).
४) पर्यायाः -
मूढः ६-अज्ञे मूढयथाजात मूर्खवैधेयबालिशाः।
वेगः ६-जबो वेगस्तथा रंहस्तरसी तु रयः स्यदः।
तीरम् ५-कूलं रोधश्च तीरं च प्रतीरं च तटं त्रिषु॥
पारम् n. opposite bank of a river
एकैकश: in. one by one
एकैक: m. everyone
व्याकुलीभूत a. m. perplexed
कोलाहल: m. a loud and confused noise
अनात्मज्ञ a.m. one who does not know himself
व्यामोहः m. perplexity
स्रज् f. a garland
सम्राट् m. paramount sovereign
មេរៀនទី២០
विंशः पाठः - कुक्कुटो रत्नं च
ប្រែលោតប្រយោគ
កុក្កុដោ រត្នំ ច
एकदा कुक्कुटः कश्चित् पादेनावकरं किरन्। ददर्श भासुरं किञ्चिद्रत्नं श्रेष्ठिगृहाङ्गणे॥ १
कुक्कुटस्यानभिज्ञस्य रत्नलाभेन किं फलम् ? रत्नमूल्यं कियद्वेति किं स जानाति मन्दधीः॥ २
अतः स पक्षौ विस्तृत्य विधूय वदनं मुहुः। तारं रटन् वक्रवक्स्तद्रत्ं समगर्हयत्।। ३
रे रत्न ! शिरसा धृत्वा लोकस्त्वामभिनन्दतु। किन्तु धान्यकणेन त्वं नैव सादृश्यमर्हसि॥ ४
इत्युत्त्वा स च तद्रत्नं पादेनाक्षिप्य दूरतः। अन्यत्र गतवान् शीघ्रं धान्यान्वेषणतत्परः ॥ ५
१) प्रश्ना: -
१. कुक्कुटः कुत्र किं कुर्वन् कीदृशं रत्नं ददर्श ? २. किं कृत्वा स तद्रत्नमगर्हयत् ? ३. कथमगर्हयत् ?
४. अनन्तरं स किं कृतवान् ?
२) सन्धिं विश्लेषयत - (Split up the combination)
किञ्चिद्रत्नम्। नैव। पादेनाक्षिप्य। तस्मा आम्रफलम्। कियद्वेति। सोऽवर्धत। बुद्धिरपि। इत्युत्त्वा॥
३) रत्नकुक्कुटयोः कथां गद्यरूपेण लिखत॥
४) पर्यायाः -
पक्षः ६-गरुत्पक्षच्छदाः पत्रं पतत्रं च तनूरुहम्।
किरत् a.m. scattering
अङ्गणम् n. a courtyard
कियत् a. n. how much
विधूय in. having shaken
धान्यकण: m. a grain of corn
सादृश्यम् n. equality
आक्षिप्य in. having thrown off
មេរៀនទី២១
एकविंशः पाठः - मातापुत्रयोः संभाषणम्
ប្រែលោតប្រយោគ
មាតាបុត្រយោះ សំភាឞណម៑
कस्मिंश्चित् दिने सुगुणो नाम बालको मात्रा सह गृहस्य बहिर्वेदिकायामास्त। तदा कश्चन याचकः समेत्य 'मातः ! भिक्षां देहि' इत्ययाचत॥
तदा पुत्रो मातरं पृच्छति -
पुत्र: -अम्ब ! कोऽयम् ?
माता -वत्स ! अयं याचकः।
पुत्र: - याचकः किं करोति ?
माता - स भिक्षां याचते। याचनेन यल्लभ्यते तेनोदरं पूरयति।
पुत्र: - किमित्ययं याचनेनोदरं पूरयति ? कस्मान्न कर्म करोति ?
माता-वत्स ! अयमलसः। आलस्येन बाल्ये पाठालयमगत्वा विद्याम् अनभ्यस्य कालमनयत्। न किञ्चिदपि
कर्म परिशीलितं तेन।
पुत्र: - विद्यया कथं जीविका निर्वर्त्यते ?
माता - विद्यया किं न सिध्यति ! विद्यया बुद्धि: विकसति। बुद्धिमन्तो जनाः स्वाभीष्टं कर्म कर्तुं प्रभवन्ति।
तेन सुखेन जीविकां निर्वर्तयन्ति। विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।
पुत्र: - अस्तु, अयं याचते खलु। किमनेन प्रतिदिनं भिक्षा लभ्येत ?
माता - कथं लभ्येत ? कदाचिल्लभ्यते, कदाचिन्न लभ्यते। यदा जना भिक्षां न वितरन्ति तदाऽयमञ्जलिं बद्धा पादयोः पतित्वा तान् याचति। यदि तदाऽपि न किञ्चिल्लभते तर्हि बुभुक्षया पीडितः कुत्रापि
गत्वा चोरयति।
पुत्र: - किं न चोरं राजपुरुषा बध्चन्ति ?
माता - यदि राजपुरुषाः पश्यन्ति तर्हि तं बध्रन्ति, ताडयन्ति, कारां च प्रवेशयन्ति॥
पुत्र: - अम्ब ! अहमपि यदि न बाल्ये विद्यामभ्यस्ये तर्हि मयाऽपि याचितव्यं स्यात्। किं न ?
माता - जात ! कः सन्देहः ? याचितव्यमेव भवेत्॥
पुत्र: - एवं चेत् अहं श्वः प्रभृति पाठालयं गमिष्यामि, विद्यां चाभ्यसिष्यामि॥
माता - वत्स ! आलस्यं विहाय विद्याभ्यासे यतस्व। उद्योगी भव। विद्यावन्तमुद्योगिनं च नरं लक्ष्मी: स्वयमेवोपैष्यति। तथा च सुभाषितरत्नाकार: - "उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीः"-इति॥
१) प्रश्ना: -
१. कदा को 'भिक्षां देहि' इत्ययाचत ? २. कुतः स याचकः संवृत्तः ? ३. कथं विद्यया जीविका निर्वर्त्यते ? ४. कथ चोरो भवति कश्चित् ? ५. कदा याचितव्यं भवेत् ? ६. कं लक्ष्मीः स्वयमेवोपैष्यति ?
७. अस्मिन् पाठे क उपदेशो गृह्यते ?
२) अनुनासिकसन्धिः - ( ' ङ्, ञ्, ण्, न्, म् ' इमे अनुनासिकाः । वर्णक्रममनुसृत्य 'क्' कारस्य 'ङ्' कार इत्येवम् आदेशो भवति)
वाक् + माधुर्यम् = वाङ्गाधुर्यम्।
परिव्राट् + नम्यते = परिव्राण्नम्यते।
कस्मात् + नास्ति = कस्मान्नास्ति॥
३) विरुद्धपदानि- कृत्वा x अकृत्वा। अभ्यस्य x अनभ्यस्य। गत्वा x अगत्वा। विहाय x अविहाय।
४) न द्रुह्येत्, मा गमः, अनादृत्य, एकैकशः, सहसैव, प्रभृति, एतान्युपयुज्य वाक्यानि रचयत॥
५) उपसर्गयोगादर्थभेद: - तृ (to cross)- तरति। अवतरति (descends), वितरति (gives), निस्तरति
(overcomes)। (अस्-to throw-4th conjugation तुरीयगणस्थः) अस्-अस्यति।
अभ्यस्यति-ते, निरस्यति-ते॥
६) तव्यप्रत्ययान्ता: - (Potential Participles) याचितव्यम्, गन्तव्यम्, कर्तव्यम्, द्रष्टव्यम् इत्यादयः॥
७) पर्याया: -
माता ४ स्वसा २-जनयित्री प्रसूर्माता जननी भगिनी स्वसा।
याचक: ५-वनीपको याचनको मार्गणोऽर्थी च याचकः।
बुद्धिः १४-बुद्धिर्मनीषा धिषणा धीः प्रज्ञा शेमुषी मतिः।
प्रेक्षोपलब्धिश्चित्संवित् प्रतिपत्प्तिचेतनाः॥
बहिर्वेदिका f. an outer altar
याचक: m. a beggar
उदरम् n. belly
आलस्यम् n. idleness
जीविका f. livelihood
स्वाभीष्टम् a. n. liked by oneself
अञ्जलि: m. hands opened and folded together
कारा f. a jail
बुभुक्षा f. hunger
याचितव्यम् a. n. has to be begged
उद्योगिन् a. m. industrious
लक्ष्मी f. fortune
មេរៀនទី២២
द्वाविंशः पाठः - चोरो बालकः
ប្រែលោតប្រយោគ
ចោរោ ពាលកះ
कश्चित् बालकः पाठशालायां कस्यापि सहाध्यायिनः पुस्तकमचोरयत्। तत् स गृहमानीय मातुर्हस्तेऽर्पितवान्। तया स तदा तीव्रं दण्डनीय आसीत्। तदकृत्वा सा तस्य कृत्यमभिनन्द्य तस्मा आम्रफलमेकं भक्षणार्थमयच्छत्॥
गच्छति काले यथा यथा सोऽवर्धत तथा तथा तस्य स्तेयबुद्धिरपि वृद्धिं गता। किं बहुना ! कालेन स महांश्रोरः संवृत्तः॥
एकदा स रात्रौ सन्धिच्छेदेन कस्यचिद्धनिकस्य गृहं प्राविशत्। गाढं निद्रिता अपि तद्गृहस्था जनाः सन्धिच्छेदशब्देन प्रबोधं गताः। तान् सर्वान् स व्यापाद्य महार्घाणि रत्नान्यादाय प्रतस्थे। पथि गच्छन् स रक्षापुरुषैर्गृहीतस्ताडितो दण्डाधिपस्य समीपं नीतश्च॥
दण्डाधिपः चोरस्य वृत्तान्तम् अवगत्य तस्य वधदण्डं व्यधात्। तदनु वध्यभूमिं नीयमानः स राजपुरुषानब्रवीत्-'भो भोः ! सकृन्मे मात्रा सह भाषणमनुमन्यध्वम्'-इति। ततस्तैः साक्रन्दं पृष्ठत आगच्छन्त्या मात्रा सह तस्य भाषणमन्वमन्यत॥
कुमारस्तस्या कर्णे रहस्यं कथयन्निव तामुपसृत्य तस्याः कर्णं ददंश। 'अहो ! मृत्युना गृहीतोऽपि पापोऽयं मात्रे द्रुह्यति' इत्युच्चैरूचुस्तत्र मिलिता जनाः। तदाकर्ण्य कुमारः-'भो जनाः ! नाहं पापः। किन्त्वेषैव पुत्रघातिनी राक्षसी। आम्रफलदानेनैषा मम स्तेयासक्तिमवर्धयत्' - इत्युत्त्वा स पूर्ववृत्तान्त तेभ्योऽकथयत्॥
१) प्रश्ना: - १. कथं स बालश्चोरः संवृत्तः ? २. स कुतो रक्षापुरुषैर्गृहीतः ? ३. दण्डाधिपः किम् अकरोत् ?
४. वध्यभूमिं नीयमानः स राजपुरुषान् किमब्रवीत् ? ५. माता कथम् अगच्छत् ?
६. तैः किमन्वमन्यत ? ७. कुमारः किं चकार ? ८. तत्र मिलिता जनाः किमूचुः ?
९. तदाकर्ण्य स किमकथयत् ? १०. पूर्ववृत्तान्तः क: ?
२) रुत्वानुस्वारसन्धिः - रुत्वानुस्वार = 'आंश्' or 'आंस्'।
(नकारस्य शकारः सकारः वा भवति। ततः पूर्वानुस्वारश्च भवति।)
महान् + चोरः = महांश्चोरः।
कस्मिन् + चित् = कस्मिंश्चित्।
संशयान् + छिनत्ति = संशयांश्छिनत्ति।
छात्रान् + ताडयति = छात्रांस्ताडयति॥
३) उपसर्गयोगादर्थभेद:- मन् (to think) - मन्यते। अनुमन्यते (permits), अपमन्यते-अवमन्यते
(disregards), संमन्यते = (approves), बहुमन्यते (honors)॥
४) पर्यायाः -
बाल: २-बालस्तु स्यान्माणवकः।
युवा ३-वयस्यस्तरुणो युवा।
चोर: १०-चोरः कुम्भीलकः स्तेनो दस्यु तस्कर मोषकाः।
प्रतिरोधि परास्कन्दि पाटच्चरमलिम्लुचाः॥
चौर्यम् ४-स्तैन्यं स्तेयं चोरिका च चौर्यम्॥
चोर: m. a thief
सहाध्यायिन् m. a fellow-student
आम्रफलम् n. a mango-fruit
सन्धिच्छेद: m. making breaches in a wall
प्रबोध: m. wakefulness
महार्घ a. n. highly valuable
रक्षापुरुष: m. policeman
दण्डाधिप: m. a chief-magistrate
वध्यभूमि: f. a place of execution
सकृत् in. once
मिलित a. m. assembled
पुत्रघातिनी a. f. one who has killed her own son
स्तेयासक्ति: f. habit of stealing
មេរៀនទី២៣
त्रयोविंशः पाठः - मूर्खस्योपकारो न कर्तव्यः
ប្រែលោតប្រយោគ
មូខ៌ស្យោបការោ ន កត៌វ្យះ
कश्चन मूर्खः कदाचित् ग्रामान्तरात् प्रतिनिवर्तमानो निजग्रामगामिनं पन्थानं व्यस्मरत्। अथ पन्थानं पृच्छन्तं तं मूर्खं जनाः - 'नदीतटे दृश्यमानस्य तरोरुपरि वर्त्मना गच्छ'- इत्यवोचन्॥
ततः स तरुमुपगम्य 'एतस्योपरि खलु मे पन्था जनैरुपदिष्टः' इति मत्वा तस्य तरोः पृष्ठमारोहत्। तस्य पृष्ठे सर्पतस्तस्य भारात् तरोः शाखा ननाम। स तां यत्नेनावलम्ब्य यावदतिष्ठत् तावत् कश्चिदाधोरणः गजोपरि स्थितः नद्या आरुह्य तेन पथा समाययौ॥
तरुशाखावलम्बी मूर्खस्त हस्त्यारोहं दृष्टवा सदैन्यमवोचत्-'महाभाग ! मां गृहाण'-इति। तदाकर्ण्य हस्त्यारोहः करुणया तं तरोरवतारयितुं पाणिभ्यां तस्य पादावग्रहीत्। मूर्खस्तु तरुशाखां नामुञ्चत्। अत्रान्तरे गजो निर्गतः। हस्त्यारोहः शाखाग्रलम्बिनस्तस्य पादयोर्ललम्बे॥
ततः स मूर्खः सम्भ्रान्तो हस्त्यारोहमभ्यधात् - 'यदि जानासि तर्हि शीघ्रं किमपि गीतं पठ। गानं श्रुत्वा कोऽप्यागत्य आवामितोऽवतारयेत्'-इति॥
एवं तेनोक्तः स हस्त्यारोहस्तथा मधुरमगायत् यथा स मूर्ख: प्रहृष्टः रसेन करतालिकां दातुं प्रावर्तत। अथ तत्क्षणं सहस्त्यारोहः स मूर्खो नद्यां निपत्य विपेदे। पश्यत ! उपकर्तुं प्रवृत्तस्य हस्त्यारोहस्य गतिम्॥
१) प्रश्नाः -
१. पन्थानं पृच्छन्तं मूर्खं के किमवोचन् ? २. मूर्खः किमकरोत् ? ३. तदा किं संवृत्तम् ?
४. तेन पथा क: कथं समाययौ ? ५. हस्त्यारोहः किमर्थं मूर्खस्य पादावग्रहीत् ?
६. हस्त्यारोह: कुतो मूर्खस्य पादयो: ललम्बे? ७. क: किमर्थम् अगायत् ? ८. ततः किमभूत् ?
९. पाठादस्मात् क उदेशो गृह्यते ?
२) यावत्-तावत्, यदि-तर्हि, अत्रान्तरे, तत्क्षणम्-एतानि उपयुज्य वाक्यानि रचयत (use the above in your own sentences.)
३) पर्यायाः -
सत्वरम् ११- अथ क्षिप्रमरं शीघ्रं त्वरितं लघु सत्वरम्।
द्रुतं च चपलं तूर्णम् अविलम्बितमाशु च॥
नर्तनम् ६- ताण्डवं नटनं नाट्यं लास्यं नृत्यं च नर्तनम्॥
ननाम P. bent
वर्त्मन् n. a way, road
पृष्ठम् n. upper side
सदैन्यम् in. pitiably
महाभाग a. m. illustrious-one
हस्त्यारोह: m. an elephant rider
करतालिका f. clapping the hands
មេរៀនទី២៤
चुतुर्विंशः पाठः - जरासन्धः
ប្រែលោតប្រយោគ
ជរាសន្ធះ
पुरा किल बृहद्रथो नाम मगधानां राजा बभूव। स काशिराजस्य द्वे अपि सुते पर्यणयत्। महताऽपि कालेन तस्य वंशकर: सुतो नाजायत। अतः स राट् भृशं दुःखितो राज्यं परित्यज्य भार्याभ्यां सह तपोवनमगच्छत्॥
तत्र चण्डकौशिको नाम मुनिः सभार्यं तं तपसि निरतमपश्यत्। अपृच्छच्च तं तपसः कारणम्। पार्थिवश्चात्मनः सन्ततेरभावं कारणं व्यज्ञापयत्॥
तन्निशम्य सत्यवाक् स महर्षिः आम्रफलमेकंतस्मै दत्वा जगाद - 'इदं फलं सन्ततिं दास्यति। निवर्तस्व। अलं क्लेशकारिणा तपसा'-इति॥
तदादाय प्रहृष्टो नृपः पत्नीभ्यां सहितः स्वपुरम् आजगाम। आगत्य च ताभ्यां तत्फलं प्रायच्छत्। ते उभे अपि तत् फलं द्विधा विभज्य तमभक्षयताम्। कालेनैका सजीवं शरीरार्धं प्रासूत, अपरा चापरमर्धम्। भीता धात्री ते अर्धे वनमध्यं नीत्वा क्वचिदुत्ससर्ज॥
अथ जरा नाम राक्षसी पर्यटन्ती तमुद्देशमाजगाम। अवलोक्य च ते शरीरार्धे कौतुकेन संयोजयामास। तदैकमूर्तिधरो वरः कुमारः समपद्यत। धार्मिकस्य महीक्षितः देशे वसन्ती सा राक्षसी न तं कुमारं हन्तुमैच्छत्॥
ततः सा कुमारमादाय राजानमुपगम्याब्रवीत् - 'राजन् ! अयं ते सुतः पत्नीद्वये जातः, गृह्यताम्' - इति। भूपः सहर्षं तमादाय जरया सन्धितस्य तस्य 'जरासन्धः' इति नाम चकार॥
१) प्रश्नाः -
१. किं निमित्तं बृहद्रथो राजा भार्याभ्यां सह तपोवनमगच्छत् ? २. तत्र कस्तमपश्यत् ?
३. सो राजानं किम् अपृच्छत् ? ४. राजा किं व्यज्ञापयत् ?
५. तन्निशम्य महर्षिस्तस्मै किं दत्वा किं जगाद ? ६. राजा किमकरोत् ? ७. के किमकुरुताम् ?
८. फलभक्षणेन किमभवत् ? ९. जरा नाम राक्षसी किं चकार ? १०. पुत्रस्य तथा नामकरणे को हेतुः ?
२) श्रुत्वसन्धिः - (तवर्गस्य चवर्गेण संयोगे यथाक्रमं चवर्गो भवति)
तस्मात् + च = तस्माच्च। जलात् + जायते = जलाज्जायते। अरीन् + जयति = अरीञ्जयति।
तत् + छलम् = तच्छलम्। सुहृत् + छद्म = सुहृच्छद्म॥
३) सन्धिं विश्लेषयत - (Split up the combination)
पादावग्रहीत्। यल्लभ्यते। दण्डनीय आसीत्। प्राविशत्। अपृच्छच्च। कालेनैका।चात्मनः। तदैकमूर्तिधरः।
४) उपसर्गान् पृथक्कृत्य दर्शयत-
आरभत। उद्धरन्ति। समाययौ। सञ्चरति।
५) उपसर्गयोगादर्थभेदः -
नी (to lead) - नयति।
आनयति (brings)
निर्णयति (decides)
परिणयति (marries)
अनुनयति (passifies)
अपनयति (removes)
उपनयति (leads near)
विनयति-ते (tames)
प्रतिगच्छति (goes towards)
गम्, गच्छ् (to go) - गच्छति।
अवगच्छति (understands)
उद्गच्छति (rises)
निर्गच्छति (goes out)
अनुगच्छति (follows)
अधिगच्छति (attains)
आगच्छति (comes)
उपगच्छति (approaches)
संगच्छति (unites)॥
भज् (to serve)-भजति। विभजति (divides)
सृज् (to create)-सृजति। संसृजति (joins) विसृजति-उत्सृजति (sends)
६) पर्यायाः -
राजा ७- राजा राट् पार्थिवक्ष्माभृत्नृपभूपमहीक्षितः।
कुतूहलम् ४-कौतूहलं कौतुकं च कुतुकं च कुतूहलम्।
सन्तोष: १२-मुत् प्रीतिः प्रमदो हर्षः प्रमोदामोदसम्मदाः।
स्यादानन्दथुरानन्द, शर्मशातसुखानि च॥
७) नानार्थाः (Words having various meanings)
Page Reference स्वर्गेषु पशुवाग्वज्र दिङ्गेत्नघृणिभूजले
8 गो. लक्ष्यदृष्या स्त्रियां पुंसि गौर्लिङ्गम्॥
58 & 90 अहो. अहो धिगर्थे शोके च करुणार्थ विषादयोः
संबोधने प्रशंसायां विस्मये पादुपूरणे।
असूयायां वितर्के च प्रायशोऽहो प्रयुज्यते।
अहो वतानुकम्पायां खेदामत्रणयोस्तथा॥
93 कुलम्. कुलं गोत्रं च गेहे च सजातीयगणेऽपि च॥
वंशकर a.m. founding a family
निरत a.m. engaged in
सत्यवाक् a.m. one whose words are true
धात्री f. a nurse
उत्ससर्ज P. threw a way
कौतुकम् n. curiosity
सन्धित a.m. joined together
व्यज्ञापयत् P. informed
जगाद P. told
មេរៀនទី២៥
पञ्चविंशः पाठः - चन्द्रोदयः
ប្រែលោតប្រយោគ
ចន្ទ្រោទយះ
पश्य! पूर्वाद्रिशिखरे चन्द्रमाश्चारुमण्डलः। भाति क्रीडाङणे न्यस्तः सौवर्ण इव कन्दुकः ॥ १
अथवा तमसा व्याप्त जगद्दीपयितुं क्षमः। सर्वानन्दकरो विद्युत्प्रदीप इव भात्ययम्॥ २
अथवा व्योमकासारे नक्षत्रकुमुदान्विते । पयोदशैवलाकीर्णे भात्ययं राजहंसवत् ॥ ३
भासुरैस्तस्य किरणैः अभिव्याप्ता वसुन्धरा। हैमद्रवविलिप्तेव भाति सर्वमनोहरा॥ ४
भासयन् जगतीं सर्वां घनध्वान्तं व्यपोहयन्। चन्द्रश्चन्द्र इवाभाति न तस्य सदृशः क्वचित्॥ ५
१) प्रश्नाः -
१. चन्द्रमा: कः क इव भाति ? २. वसुन्धरा का इव भाति ? केन हेतुना ?
३. कीदृशस्य तस्य न सदृशोऽस्ति ?
२) ष्टुत्वसन्धिः -(तवर्गस्य टवर्गेण योगे यथाक्रमं टवर्गो भवति)
उत् + टङ्कते = उदृङ्कते। चक्रिन् + ढौकसे = चक्रिण्ढौकसे।
तद् + टीका = तट्टीका। षड् + नवतिः = षण्णवतिः ॥
३) पर्यायाः -
चन्द्रः २०-हिमांशुश्चन्द्रमाश्चन्द्र इन्दुः कुमुदबान्धवः।
विधुः सुधांशुः शीतांशुः औषधीशो निशापतिः।
अब्जो जैवातृकः सोमो ग्लौर्मृगाङ्कः कलानिधिः।
द्विजराजः शशधरो नक्षत्रेशः क्षपाकरः॥
नक्षत्रम् ६-नक्षत्रमृक्ष भें तारा तारकाऽप्युडु वा स्त्रियाम्।
पूर्वाद्रि m. the eastern mountain behind which the Sun and the Moon are
supposed to rise
चन्द्रमस् m. moon
विद्युत्प्रदीप: m. electric-light
तमस् n. darkness
अभिव्याप्त a.m. covered with
क्षम: m. capable
भासुर a.m. shining
कासार m. n. a lake
कुमुदम् n. a night-lotus
पयोद: m. a cloud
शैवलम् n. moss
वसुन्धरा f. the earth
हैमद्रव: m. gold fluid
घन a. n. thick
ध्वान्तम् n. darkness
មេរៀនទី២៦
षड्विंशः पाठः - पितापुत्रयोः संभाषणम्
ប្រែលោតប្រយោគ
បិតាបុត្រយោះ សំភាឞណម៑
एकस्मिन् दिवसे गोपालो नाम बालकः पाठशालायां गोविन्दं नाम सहपाठिनं दुर्वचनैरनिन्दत्। तां प्रवृत्तिमुपाध्यायो गोपालस्य पित्रे सन्दिष्टवान्। पिता सायं पाठालयादागतं गोपालमाहूय, पृच्छति -
पिता- वत्स ! अद्य पाठालये त्वया किमपि दुश्वेष्टितं कृतमिति श्रुतं मया। अपि तत् सत्यम् ?
पुत्र: - तात ! सत्यमेव तत्। प्रथमं गोविन्दो मामनिन्दत्। पश्चादहं तमनिन्दम्। स मां प्राहरत्। अहमुच्चैराक्रोशम्। सोऽप्याक्रोशत्।
पिता - तदानीमुपाध्यायः किं नासीत् ?
पुत्रः - आसीदुपाध्यायः। सोऽध्यापयन्नवर्तत। आवयोराक्रोश श्रुत्वा स भृशं कुपितोऽभूत्।
पिता - कुपितः किमकरोत् ?
पुत्र: - स सत्वरं पीठादुत्थाय आवयोः समीपम् आगतः।
पिता - ततः किमकरोत् ?
पुत्र: - तत उपाध्यायः 'अरे ! हस्तं प्रसारय' इति गोविन्दमवोचत्। गोविन्दो हस्तं प्रासारयत्।
ततस्तं हस्ते वेत्रकाष्ठेनाताडयत्।
पिता- मन्ये तद्वत् त्वयाऽपि दुश्चेष्टितस्य फलम् अनुभूतमिति।
पुत्र: - तात ! मामप्युपाध्यायो 'हस्तं प्रसारय' इत्यवादीत्। नाहं प्रासारयम्।
पिता -रे ! उपाध्यायस्य वचनं न कृतम् ? अस्तु। ततः किमभूत् ?
पुत्र: - ततो मामुपाध्यायः संरुष्टः 'पुस्तकानि गृहीत्वा त्वमितो याहि' इत्यवोचत्। अहं दण्डभयेन ततो निर्गत्य गृहमागतः।
पिता - अरे दुष्ट ! दण्डभयेन ततो निर्गतस्त्वं द्विगुणं दण्डमर्हसि। (इत्युत्त्वा सो वेत्रकाष्ठ हस्तेन गृहीतवान्)
पुत्र: - तात ! अयमेकोऽपराधः क्षम्यताम्। इतः परं नैवं करिष्यामि।
पिता - वत्स ! तव सत्यवचनेन तुष्यामि। इतः परमीदृशे कर्मणि मा प्रवर्तस्व। आचार्यदेवो भव। सतां मतिमतां च बालकानां पन्थानमनुयाहि।'अकृत्वा परसन्तापम् अगत्वा खलमन्दिरम्। अनुत्सृज्य सतां वर्त्म यत् स्वल्पमपि तद्वहु'॥
(सुभाषितरत्नाकरात् उद्धृतम्)
१) प्रश्ना: -
१. कां प्रवृत्तिमुपाध्यायो गोपालस्य पित्रे सन्दिष्टवान् ? २. गोपालस्य पिता किमकरोत् ?
३. गोपालेन पाठालये कृतं दुश्चेष्टितं किम् ? ४. किमर्थं सः तथा अकरोत् ?
५. उपाध्यायः किमिति गोपाले कुपितोऽभूत् ? ६. स कपितः किमकरोत् ? ७. पिता कुपितः किं व्यधात् ?
८. कथं पितुः कोपः शान्तः ? ९. पिता पुत्रं किमुपदिष्टवान् ?
२) सन्धिं विश्लेषयत - (Split up the combination)
सौवर्ण इव। भात्ययम्। चन्द्रश्चन्द्रः। विलिप्तेव। सहसैव। एतस्योपरि। तस्मा आम्रफलम्॥
३) अनुनासिकद्वित्वसन्धिः - (ह्रस्वात् परस्य नकारस्य 'अचा' योगे द्वित्वं भवति)
अध्यापयन् + अवर्तत = अध्यापयन्नवर्वत।
एकस्मिन् + अहनि = एकस्मिन्नहनि।
सन् + अच्युतः = सन्नच्युत:।
कथयन् + इव = कथयन्निव॥
४) उपसर्गयोगादर्थभेद: - वृत् (to be) - वर्तते।
अतिवर्तते (overtakes), अनुवर्तते (follows), परिवर्तते - विवर्तते (turns round),
प्रत्यावर्तते - निवर्तते (comes back), उपावर्तते (approaches)
५) पर्याया: -
पुत्रः ६-आत्मजस्तनयः सूनुः सुतः पुत्रस्तनूभवः।
पिता ३-तातस्तु जनकः पिता।
कोप: ७-कोपक्रोधामर्षरोषप्रतिघाः रुद्गुधौ स्त्रियाम्।
सत्यम् ६-सत्यं तथ्यमृतं सम्यक् यथार्थोडवितथं तथा॥
पश्चात् in. afterwards
आक्रोश: m. a loud cry
वेत्रकाष्ठम् n. cane
दुश्चेष्टितम् n. a wicked act
दण्डभयम् n. fear of punishment
अपराध: m. a fault
सन्ताप: m. pain
मन्दिरम् n. house
द्विगुणम् n. double
अनुत्सृज्य in. not having given up
មេរៀនទី២៧
सप्तविंशः पाठः - महाकविः श्रीकालिदासः
ប្រែ លោតប្រយោគ
មហាកវិះ ឝ្រីកាលិទាសះ
पुरा भोजस्य राज्ञः सभायां परश्शताः कवयोडभूवन्। तेषामेकः कालिदासो नाम । कालिदासः प्रतिभया सर्वानन्यान् कवीनत्यशेत। तेन भोजराजस्य तस्मिन् महानादरः। तमेव स कवीनां
चक्रवर्तिनममन्यत॥
इतरे कवयः तदसहमानाः परोक्षे भोजं राजानमनिन्दन्। अयं वृत्तान्तः कथञ्चित् भोजस्य कर्णमागतः॥
एकस्मिन्नहनि राजा सर्वान् कवीनाहूय ' क-ख-ग-घ ' इत्येतां 'समस्यां' दत्वा तानब्रवीत्-'यः समस्यामिमां पूरयिष्यति स एव कवीनां चक्रवर्ती भविष्यति'-इति। एवमुत्त्वा तान् विससर्ज॥
गृहमेत्य सर्वे कवयः सर्वान् व्यापारान् परित्यज्य
समस्यायाः पूरणे निरता बभूवुः। परं नैकोऽपि समस्यां पूरयितुं शशाक। परेद्युस्ते राजसभामेत्य म्लानमुखाः तस्थु:॥
कालिदासस्तु सभां प्रति चलन् मार्गे तालीपत्रमयं
पुस्तकमादाय पाठशालां गच्छन्तीं बालिकामपश्यत्। सा च तं दृष्टा सविनयं प्रणनाम। तेन तस्यां प्रीतः कवि: क्षणं तया सह सँल्लपति
कालिदास :- का त्वं बाले ?
बालिका-काञ्चनमाला।
कालिदास :- कस्याः पुत्री?
बालिका-कनकलतायाः।
कालिदास :- हस्ते किं ते ?
बालिका-तालीपत्रम्।
कालिदास :- का वा रेखा ?
बालिका-क-ख-ग-घ॥
तया सहैवं सँल्लप्य कालिदासः सभामगच्छत्। ततो राजा प्राह -'भो भोः कवयः ! पठ्यतां यदि पूरिता समस्या'। सर्वे निर्वचना अधोमुखाः स्थिताः। अथ कालिदासः पीठादुत्थाय व्यजिज्ञपत् - 'राजन् मया पूरिता समस्या'। राजा प्राह -'पठ्यताम्'
कालिदास: पठति-
का त्वं बाले ? काञ्चनमाला
कस्याः पुत्री? कनकलतायाः।
हस्ते किं ते ? तालीपत्रं
का वा रेखा ? क-ख-ग-घ॥
श्लोकमिमं श्रुत्वा सर्वेऽपि कवयः त्यक्तमत्सराः
कालिदासमेव कवीनां सार्वभौममन्वमन्यन्त॥
१) प्रश्ना: -
१. कालिदासो नाम कविः कुत्रासीत् ? २. कः कुतस्तं कवीनां चक्रवर्तिनममन्यत ?
३. इतरे कवयः किमकुर्वन् ? ४. राजा कां समस्यां दत्वा तान् किमब्रवीत् ?
५. सर्वे कवयः किं चक्रुः ? ६. अपि ते समस्यामपूरयन् ? ७. कालिदास: कथं तामपूरयत् ?
८. कालिदासेन रचितः श्लोकः कः ? ९. श्लोकमिमं श्रुत्वा सर्वेऽपि किमकुर्वन् ?
२) छत्वसन्धिः - (तकारात् दकारात् वा परस्य शकारस्य 'छकारो' भवति)
तत् + शिवः = तच्छिवः ।
तत् + श्लोकेन = तच्छ्रोकेन।
तत् + श्रुत्वा = तच्छुत्वा ।
अवदत् + शठः = अवदच्छठः ।
मृद् + शकटिका = मृच्छकटिका॥
३) उपसर्गयोगादर्थभेद: - लप् (to say)-लपति। प्रलपति (chatters), विलपति (cries),
आलपति-सँल्लपति (converses)
४) पदानाम् अर्थ: -
१) चक्रवर्ती सार्वभौमो नृपोऽन्यो मण्डलेश्वरः।
२) समस्या तु समासार्था किंवदन्ती जनश्रुतिः।
३) विप्रलापो विरोधोक्तिः सँल्लापो भाषणं मिथः ॥
टिप्पणम्-
१) चक्रवर्ती, सार्वभौम इति द्वौ पर्यायौ आसमुद्रक्षितीशस्य। तदन्यो नृपो मण्डलेश्वरः-इति।
२) या समासार्था पूरणीयार्था सा 'समस्या'। यथा-'क-ख-ग-घ' इति समस्या। तत्पूरणं यथा-
का त्वं बाले काञ्चनमाला, कस्याः पुत्री कनकलतया।
हस्ते किं ते तालीपत्रम्, का वा रेखा 'क-ख-ग-घ'॥
३) विप्रलापः, विरोधोक्ति :- इति अन्योन्य विरुद्धभाषणस्य।
सँल्लाप :- परस्परं युक्तिप्रयुक्तियुक्तं भाषणम्॥
परश्शता: a. m. more than a hundred
प्रतिभा f. genius
अत्यशेत A. excelled
चक्रवर्ती m. an emperor
परोक्षे in. behind one's back
समस्या f. part of a stanza given to be completed
व्यापार: m. engagement
परेद्युः in. next day
म्लानमुखा: a. m. with their dejected faces
तालीपत्रमय a. n. consisting of palm leaves
निर्वचना: a. m. without words
त्यक्तमत्सर a.m. giving up envy
មេរៀនទី២៨
अष्टाविंशः पाठः - सीताविवाहः
ប្រែលោតប្រយោគ
សីតាវិវាហះ
पुरा मिथिलायां जनको नाम राजा बभूव। तस्य सुता सीता नाम। सा रूपे शीले चानुपमा बभूव। तां परिणेतुमिच्छन्तोऽनेके राजकुमारा जनकाय दूतान् प्रेषयामासु:॥
जनकस्तु तां वीर्यसम्पन्नाय क्षत्रियकुमाराय दातुमैच्छत्। अतः स तां वीर्येण क्रेतव्यामकल्पयत्। तथा हि-तस्य सकाशे गुरुतरं किमपि धनुरासीत्।'य इदं धनुरुद्धृत्य अस्मिन् शरं सन्धत्ते स मम सुतां
परिणेष्यति' इति जनकः प्रतिजज्ञे॥
तां तस्य प्रतिज्ञां श्रुत्वा शतशो राजकुमाराः समाजग्मुः; परं नैकोऽपि तेषां तद्धनुश्चलयितुमपि शशाक। 'लङ्काधिपती रावणोऽपि साटोपं समेत्य सलज्ज प्रतिनिवृत्तः' इति ज्ञायते॥
सर्वान् राजकुमारान् प्रतिनिवृत्तान् विलोक्य 'को मे दुहितुर्भर्ता भविष्यति ! ' इति चिन्तापरोऽभूज्जनकः। अत्रान्तरेऽयो -ध्याधिपतेः दशरथस्य पुत्रः श्रीरामः सलक्ष्मणो विश्वामित्रेण तत्रानीयत। श्रीरामो महर्षे: विश्वामित्रस्य वचनेन लीलयैव तद्धनुरुद्धृत्य यावत् तस्मिन् बाणमारोपयति तावत् तद्धनुर्द्वेधा भग्नमभूत्॥
साधु साध्विति ब्रुवाणाः श्रीरामस्य वीर्यं प्रशशंसुर्जनाः॥
जनकस्य राज्ञो हृदयं प्रहृष्टमभूत्। ततः स दशरथादीन् आनाय्य महता विभवेन सीतारामयोः विवाहोत्सवं निरवर्तयत्॥
तथा च श्रीमद्वाल्मीकिरामायणे बालकाण्डे त्रिसप्ततितमः सर्ग: -
'अब्रवीज्जनको राजा कौसल्यानन्दवर्धनम्।
इयं सीता मम सुता सहधर्मचरी तव।।
प्रतीच्छ चैनां भद्रं ते पाणिं गृह्लीष्व पाणिना।
पतिव्रता महाभागा छायेवानुगता तव'॥
१) प्रश्ना: -
१. कां परिणेतुमिच्छन्तोऽनेके राजकुमाराः कस्मै दूतान् प्रेषयामासु: ? २. जनकः किं प्रतिजज्ञे ?
३. तस्य प्रतिज्ञां श्रुत्वा के समागताः ? ४. किन्निमित्तं चिन्तापरोऽभूज्जनकः ? ५. अत्रान्तरे कस्तत्रानीयत ?
६. धनुः कदा द्वेधा भग्नमभूत् ? ७. के कथ प्रशशंसुः ? ८. कस्य हृदयं प्रहष्टमभूत् ?
९. ततो जनकः सीताविवाहं कथं निरवर्तयत् ?
२) रेफलोपसन्धि: - (द्वयोः रेफयोः संयोगे आद्यस्य रेफस्य लोपः, ततः पूर्वस्य अचो दीर्घश्च भवतः)
अधिपतिः + रावणः = अधिपती रावणः।
यतिः + राजते = यती राजते।
पुनः + रमते = पुना रमते।
गुरु: + रेजे = गुरू रेजे॥
३) क्रियाविशेषणानि सङ्ख्याव्ययानि-
एकधा (In one way), द्विधा or द्वेधा (In two ways), त्रिधा or त्रेधा (In three ways),
चतुर्धा, पञ्चधा, षद्धा or षोढा, सप्तधा, अष्टधा, नवधा, दशधा, शतधा, सहस्रधा,
बहुधा (In many ways), अनेकधा (In various ways), कतिधा (In how many ways).
४)पर्याया: -
शीलम् ५-निष्ठा शीलं च चारित्रं चरित्रं चरितं तथा।
दूतः २-स्याद् सन्देशहरो दूतः॥
दूत: m. messenger
वीर्यम् n. valor
अनुपमा f. matchless
क्रेतव्या a. f. fit to be bought , i.e. won
संधत्ते A. fixes
गुरुतर a. heavier
परिणेष्यति P. will marry
उद्धृत्य in. having taken
सकाश: m. vicinity, presence
शतशः in. in hundreds
साटोपम् in. in a stately manner
लीला f. ease
निरवर्तयत् A. performed
មេរៀនទី២៩
एकोनत्रिंशः पाठः - विरक्तो महर्षिः
ប្រែលោតប្រយោគ
វិរក្តោ មហរ្ឞិះ
अहो ! रम्यः शान्तश्च अयमाश्रमः। आश्रमस्य पार्श्वे प्रसन्ना नदी प्रवहति। आश्रमं परितस्तरवो लताश्च पुष्पितास्तिष्ठन्ति। अयं महर्षिः इदानीमीश्वरं ध्यायति॥
अस्य निकटे विद्यामभ्यस्यन्ति बहवः छात्राः। अयमतीव विरक्तो महर्षिः। नास्य धने स्पृहा वर्तते। महार्घाणि रत्नान्यप्ययं लोष्टवत् पश्यति। अतः शिष्यैः स्वयं भत्त्या दीयमानामपि गुरुदक्षिणां नायं प्रतीच्छति॥
एकदा कश्चित् राजकुमारोऽस्मात् विद्यामध्यैत। समाप्तविद्यः स गुरं गुरुदक्षिणया तोषयितुमिच्छन् महता धनव्ययेन रत्नालङ्कतं हैमं कङ्कणद्वयं कारयित्वा ऋषेः समीपमाजगाम॥
ऋषिः सायं नद्यास्तीरे शिलायामासीनः प्रकृतेश्चारुतां पश्यन्नवर्तत। राजकुमारस्तमुपसृत्य कङ्कणद्वयं तस्मै समर्प्य प्राञ्जलिस्तस्थौ। ऋषिस्तयोः कङ्कणयोश्चारुतामवेक्षमाण इव ते निरूपयामास। अथ तयोरेकं स्वयमेव हस्तात् परिभ्रष्टमिति व्याजेन नद्यां पातयामास। अत्रान्तरे राजकुमारः प्रकृतेश्चारुतां पश्यन्नासीत्। विदितवृत्तान्तस्य राजकुमारस्य प्राणा उत्क्रान्ता इवाभवन्॥
अथ राजकुमारः 'स्वयमेव नद्यां निपत्य तत् ग्रहीष्यामि' इति मत्वा ऋषिमपृच्छत्-'भगवन् ! कुत्र तत् पतितम् ?' इति। ऋषिरपि व्याकुल इव भूत्वा 'अत्र तत् पतितम्' इति दर्शयन् द्वितीयमपि कङ्कणं नद्यां प्राक्षिपत्। राजकुमारः परिदूनो लज्जितश्च प्रत्यगात्॥
१) प्रश्ना: -
१. कीदृशोऽयमाश्रमः ? २. अयं महर्षिरिदानीं किं करोति ? ३. कुतो नायं गुरुदक्षिणां प्रतीच्छति ?
४.शिष्यो राजकुमारः किमकरोत्? ५.ऋषिः किं चकार? ६.कुतो राजकुमारस्य प्राणा उत्क्रान्ता इवाभवन् ?
७. स ऋषिं किमपृच्छत् ? ८. ऋषिः किमकरोत् ?
२) 'अर्' सन्धि: - (अकारस्य आकारस्य वा ऋकारेण योगे द्वयोः वर्णयोः 'अर्' भवति)
महा + ऋषिः = महर्षिः। वसन्त + ऋतुः = वसन्तर्तुः।
देवा+ऋषिः = देवर्षिः। पुरुष + ऋषभः = पुरुषर्षभः ।
सप्त + ऋषयः = सप्तर्षयः। देव + ऋणम् = देवर्णम्॥
३) उपसर्गयोगादर्थभेद: -
वह (to carry)-वहति। उद्वहति-विवहति (marries), प्रवहति (flows),
निर्वहति (carries out), आवहति (produces)।
क्षिप् (to throw)-क्षिपति। अधिक्षिपति (insults),आक्षिपति (questions),
निक्षिपति (places),संक्षिपति (abridges),प्रक्षिपति (throws)।
४) उपसर्गयोगादर्थभेद: - वृत् (to be) - वर्तते।
अतिवर्तते (overtakes), अनुवर्तते (follows), परिवर्तते - विवर्तते (turns round),
प्रत्यावर्तते - निवर्तते (comes back), उपावर्तते (approaches)
५) पर्याया: -
आश्रमः ४-आश्रमो मुनिवेश्म स्यात् पर्णशालोटजोऽस्त्रियाम्।
तापसः ५-तपस्वी तापसः पारिकाङ्डी वाचयमी मुनिः।
ऋषिः २, वर्णी २-ऋषियः सत्यवचसः, वर्णिनो ब्रह्मचारिणः॥
अहो in. how great or wonderful
आश्रम: m. n. hermitage
विरक्त a. m. free from passion
लोष्टवत् in. like a lump of earth
अध्यैत A. learnt
कङणद्वयम् n. a pair of bangles
चारुता f. beauty
प्राञ्जलि: m. with hands folded together
उत्क्रान्त a.m. departed
परिदून a.m. very much pained
មេរៀនទី៣០
त्रिंशः पाठः - चित्रश्लोकाः
ប្រែលោតប្រយោគ
ចិត្រឝ្លោកាះ
कस्तूरी जायते कस्मात् ? को हन्ति करिणां कुलम् ? किं कुर्यात् कातरो युद्धे ? मृगात् सिंहः पलायते॥ १
अस्ति कुक्षिः शिरो नास्ति बाहुरस्ति निरङ्गुलिः। अपदो नरभक्षी च यो जानाति स पण्डित: ॥ २
अपदो दूरगामी च साक्षरो न च पण्डितः। अमुख: स्फुटवक्ता च यो जानाति स पण्डितः॥ ३
सीमन्तिनीषु का शान्ता ? राजा कोऽभूद्गुणोत्तमः ?। विद्वद्धभिः का सदा वन्द्या ? तत्रैवोक्तं न बुध्यते॥ ४
कुलालस्य गृहेऽस्त्यर्धं तदर्धं हस्तिनापुरे। लङ्कायामपि तद्युग्मं यो जानाति स कोविदः॥ ५
अम्लानपङ्कजा माला कण्ठे रामस्य सीतया। मुधा बुधा भ्रमन्त्यत्र प्रत्यक्षेपि क्रियापदे॥ ६
विराटनगरे रम्ये कीचकादुपकीचकम्। अत्र क्रियापदं वक्त्रे हैमं दास्यामि कङ्कणम्॥ ७
Note : Each Sloka Contains Questions and their Answers like प्रश्नोत्तरमाला।
१) उत्तराणि (Answers)
१. (1) मृगात्, (2) सिंहः, (3) पलायते-इत्येतानि क्रमेण त्रयाणां प्रश्नानामुत्तरत्वेन द्रष्टव्यानि।
२. कञ्चुकः (coat)। ३. लेखः (letter) । ४. प्रति-प्रश्नम् आद्यन्ताक्षरयोः मेलने तत्तत्प्रश्नस्योत्तरं
सम्पद्यते- सीता, रामः, विद्या। ५. (1) कुम्भः (2) कर्णः (3) कुम्भकर्णः ।
६. 'प्रत्यक्षेपि' इत्येतत् क्रियापदम्। ७. 'आट' इति क्रियापदम्, अटतेर्लिट्, (past tense of अट् to
roam) वि:, (bird) आट (wandered) इति छेद: ॥
२) सन्धिं विश्लेषयत-
पश्यन्नवर्तत। लीलयैव। बाहुरस्ति। तत्रैवोक्तम्॥
३) किं बहुना, कथञ्चित्, नाम-एतान्युपयुज्य वाक्यानि रचयत।
४) उपसर्गयोगादर्थभेद: -
ज्ञा (to know)-जानाति। अनुजानाति (permits), अवजानाति (disregards),
प्रतिजानाति (promises)।
५) पर्याया: -
हस्तः ८-भुजबाहू प्रवेष्टो दोः पाणिर्हस्तः शयः करः॥
कस्तूरी f. musk
कुलम् n. a herd
कातर a.m. cowardly
मृग: m. a deer
कुक्षिः f. belly
साक्षर a.m. possessed of letters
सीमन्तिनी f. a woman
कुलाल: m. a potter
युग्मम् n. a pair
कीचक: m. a bamboo rattling in the wind
हैम a. n. made of gold
មេរៀនទី៣១
एकत्रिंशः पाठः - काकोलूकीयम्
ប្រែលោតប្រយោគ
កាកោលូកីយម៑
एकदा पक्षिणः सम्भूय मन्रयामासुः - 'अस्माकं राजा वैनतेयः। स च वासुदेवस्य सेवायां तत्परो नास्माकं कामपि चिन्तां करोति। किं तेन राज्ञा नः प्रयोजनम् ? अतोऽन्यं कमपि राज्येऽभिषिञ्चामः '- इति। एवं निश्चित्य तैः भद्राकारम् उलूकम्
अवलोक्याभिहितम् - ' एष उलूकः अस्माकं राजा भविष्यति। सम्पाद्यन्तां पट्टाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः ' - इति॥
अथ समानीतानि विविधतीर्थोदकानि। प्रदत्तं सिंहासनम्। प्रसारितं व्याघ्रचर्म। प्रज्वलिता दीपाः। आरब्धानि वाद्यानि। युवतयो गानम् आरभन्त। आनीता पट्टमहिषी कृकालिका। उलूकोऽभिषेकार्थं सिंहासनमारोपितः। जरद्गवोऽभिषेकार्थं हेमकुम्भं
हस्तेन धृतवान्॥
अत्रान्तरे वायसः कश्चित् तत्र समायातः। अपृच्छच्च-'अहो ! किमेष सकलानां पक्षिणां समागमो महोत्सवश्च ?'-इति। यथास्थितं निवेदयामासुः पक्षिणः॥
अथ काको विहस्याह-'अहो ! न युक्तमेतत् ! किमिति हंसादिषु पक्षिषु विद्यमानेषु दिवान्धस्य क्रियतेऽरभिषेकः ? श्रोतव्यं सर्वैः-
"वक्रनासं सुजिह्माक्ष क्रूरमप्रियदर्शनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नः सिद्धिर्भविष्यति"॥
तस्योपदेश श्रुत्वा - 'साध्वनेनाभिहितम्। पार्थिवार्थमधिकृत्य भूयः समेत्य मत्रयिष्यामहे' इति ब्रुवाणा: सर्वे पक्षिण: यथाभिमतं गताः। दिवान्धः केवलं सिंहासनोपविष्टः कृकालिकया सहास्ते।आह च-'कः कोऽत्र भोः? किमद्यापि न क्रियतेऽभिषेकः' इति॥
ततः कृकालिकया अभिहितम्-'तव अभिषेके कृतोऽयं विघ्नो वायसेन। गताः सर्वे पक्षिणः। तत् त्वमुत्तिष्ठ। स्वाश्रयं त्वां प्रापयामि' - इति। ततः स दिवान्धः कृकालिकया दर्श्यमानमार्गः सविषादं स्वाश्रयं जगाम। ततः प्रभृति काकानाम् उलूकानां च
शाश्वतिको विरोधः अभवत्॥ (पञ्चतत्रसंग्रहात् उद्धृतम्)
Note: काकोलूकीयम् = Natural enmity of the काक and the उलूक (owl). Also the name of the third तन्त्र in पञ्चतन्त्र।
१) प्रश्ना: -
१. एकदा पक्षिणः सम्भूय किं मत्रयामासुः ? २. उलूकमवलोक्य तैः किमभिहितम् ? ३. अथ किं वृत्तम् ? ४. केन कथं पट्टाभिषेकस्य विघ्नः कृतः?५. पक्षिणः किम् अभिहितवन्तः कृतवन्तश्च ?
६. दिवान्धः किं चकार ? ७. उलूकः कथ स्वाश्रयं गतः ?
८. काकानाम् उलूकानां च विरोध: कथं अभवत् ?
२) पूर्वसवर्णसन्धिः -
दिक् + हसति = दिग्घसति। उत् + हृत्य = उद्धृत्य।
वाक् + हरति = वाग्घरति। अवदत् + हरिः = अवदद्धरिः।
सत् + हेतुः = सद्धेतुः । रामात् + हि = रामाद्धि।
तत् + हितम् = तद्धितम्। कश्चित् + हयः = कश्चिद्धयः ॥
३) परसवर्णसन्धि:
सम् + कीर्तयति = सङ्कीर्तयति। शत्रुम् + जयति = शत्रुअ्यति।
शम् + करः = शङ्करः। सम् + छन्नम् = सञ्छन्नम्।
सम् + चिनोति = सश्चिनोति। सम् + तरति = सन्तरति॥
४) उपसर्गान् पृथक्कृत्य दर्शयत -
अभिषिञ्चामः । निरवर्तयत्। प्रत्यगात्। पलायते ॥
५) पर्याया: -
उलूक: ९-उलूको वक्रनासश्च वायसारातिपेचकौ।
दिवान्धः कौशिको घूको दिवाभीतो निशाटनः॥
विघ्नः ३-विघ्नोऽन्तरायः प्रत्यूहः।
क्षणः ५-अथ क्षणः स्यादुद्धर्षो मह उद्धव उत्सवः।
वैनतेयः m. गरुड:
जरद्गव: m. an old vulture
हेमकुम्भ: m. golden jar
सम्भार: m. preparation
वायस: m. crow
दिवान्ध: m. an owl
पार्थिवार्थ: m. the question of coronation of a king
भूय: in. again
कृकालिका f. she owl
स्वाश्रय a.m. one's abode
មេរៀនទី៣២
द्वात्रिंशः पाठः - फलानि
ប្រែលោតប្រយោគ
ផលានិ
चित्रेऽस्मिन् आम्रं पनसं कदलीफलं सीताफलं द्राक्षा मातुलुङ्गम् इत्यादीनि विविधानि फलानि सन्ति। उपरिष्टात् प्रथमायां पङ्कौ वामतस्त्रीण्याम्रफलानि विद्यन्ते । तान्येकस्मिन् वृन्ते श्लिष्टानि वर्तन्ते। अपक्वानि च तानि। पक्कान्याम्रफलानि रुचिराणि भवन्ति, वर्णश्च तेषां रम्यः॥
आम्राणां दक्षिणतो विद्यमानं पनसफलम्। बहिः कण्टकैरावृतं वर्तते पनसफलम्। तस्य गन्धस्तु मनोहरः। परम् अधिकतया भक्ष्यमाणं तदुदरपीडां जनयति॥
द्वितीयस्यां पङ्कौ वामतः कदलीफलानि विद्यन्ते। पक्कानां कदलीफलानां वर्णः पीतः; अपक्वानां तु हरितः। कानिचित् कदलीफलानि रुचिराणि हितावहानि च भवन्ति। कादलानां दक्षिणतः सीताफलं वर्तते, तस्यापि दक्षिणतो द्राक्षागुच्छः॥
तृतीयास्यां श्रेणौ वामभागे विद्यमानानि मातुलुङफलानि। इतरेषां केषाञ्चित् फलानां नामान्यप्रसिद्धानि। तेषु कानिचित् विदेशीयानि फलानि॥
फलानामाहारः सात्त्विकः पथ्यश्च।अत एव मुनयः प्रायेण फलैरेव जीविकां वर्तयन्ति।तेन ते नीरोगाश्चिरायुषश्च भवन्ति॥
१) प्रश्ना: -
१. चित्रेऽस्मिन् कीदृशानि फलानि सन्ति ? २. तेषां गुणविशेषाः के ? ३. उदरपीडां कदा किं जनयति ?
४. कुतो मुनयः फलैर्जीविकां वर्तयन्ति ? तेन ते कीदृशा भवन्ति ?
२) षट् वर्णा :- (six colors)
शुक्ल: (white), कृष्णः (black), पीतः (yellow), नील: (blue), लोहित: (red),
हरित: (green)।
अवान्तरवर्णा: - (mixed colors)
पाण्डुः (yellowish white)
धूसर: (reddish brown)
शोण: (tinged red)
अरुण: (tawny)
पाटल: (pale red)
धूम्रः (smoky)
श्यावः (dark brown)
कपिश: (brown).
३) पर्याया: -
पनसः २-पनसः कण्टकिफलः।
पीतवर्णः ३-पीतो गौरो हरिद्राभः।
हरितवर्णः ३-पलाशो हरितो हरित्।
रक्तवर्णः ३-रोहितो लोहितो रक्तः॥
आम्रम् n. mango fruit
पनसम् n. jack fruit
कादलम् n. plantain fruit
सीताफलम् n. custard apple
द्राक्षा f. grape
वामत: in. from left
वृन्तम् n. foot-stalk of a leaf or a fruit
श्लिष्ट a. sticking to
कण्टक: m. n. a thorn
उदरपीडा f. stomach-ache
विदेशीय a.m. foreign
सात्त्विक a.m. harmless
नीरोग a.m. free from disease
चिरायुष a. m. long-lived
មេរៀនទី៣៣
त्रयविंशः पाठः - लक्ष्मणस्य प्रस्थानम्
ប្រែលោតប្រយោគ
លក្ស្មណស្យ ប្រស្ថានម៑
पितुराज्ञया मुदित एव वनं प्रस्थितः सीतया सहितो रामः। लक्ष्मणस्तु बलवददह्यत शोकेन। क्षणं स उन्मत्त इव कर्तव्यं नाज्ञासीत्। न खलु रामं विना क्षणमप्यवस्थितं लक्ष्मणेन। अतः स कथं सहतां श्रीरामस्य विरहम् !॥
अथ स धीरः कुमारश्चिरं विचिन्त्य गत्यन्तरमपश्यन् स्वयं रामस्यानुगमने मतिं व्यधत्त। ततः स मातरं सुमित्रामाप्रष्टुं तदन्तिकं जगाम। रामस्य विरहमनुचिन्त्य मृतेव भूमौ पतिता सा
लक्ष्मणस्यागमनं नाभ्यनन्दत्। लक्ष्मणस्तु तां सम्बोध्य मृदुना
स्वरेणात्मनश्छन्दं न्यवेदयत्॥
तेन वचनेन प्रत्युज्जीवितेव सा झटित्युत्थाय कुमारं गाढमालिलिङ्ग । जगाद च सगद्गदम्-'जात ! अद्याहं पुत्रिणी जाता। अद्याहं वीरमाताऽस्मि। अद्य मे शोकस्त्वया शान्तिं गमितः। सर्वथैव
रामभद्रमनुयाहि'-इति॥
अथ मुदितः कुमारो मातरं प्रणनाम। सा तं मूर्ध्युपाघ्राय
कथयति-
"गम्यतामर्थलाभाय क्षेमाय विजयाय च।
शत्रुपक्षविनाशाय पुनः सन्दर्शनाय च॥
रामं दशरथं विद्धि मां विद्धि जनकात्मजाम्।
अयोध्यामटवीं विद्धि गच्छ तात यथासुखम्"-इति॥
(श्रीमद्वाल्मीकिरामायणे अयोध्याकाण्डे चत्वारिंशः (४०) सर्ग: ॥)
अथ लक्ष्मणो देवतायाः प्रसादमिव मातुरुपदेश मानयन् धनुर्बाणपाणि: श्रीराममन्वगच्छत्॥
१) प्रश्ना: -
१. लक्ष्मणः कुतो न सहते रामस्य विरहम् ? २. सुधीरः कुमारः चिरं विचिन्त्य किमकार्षीत् ?
३. तस्य माता कुतो न तस्यागमनमभ्यनन्दत् ? ४. केन प्रत्युज्जीवितेव जाता सा ?
५. किं जगाद सगद्गदम् ? ६. सा तं मूर्ध्युपाघ्राय किं कथयति ? ७. लक्ष्मणः किमकरोत् ?
२) उपसर्गयोगादर्थभेद: - कृ (to do)-करोति।
अनुकरोति (imitates), अपकरोति (troubles),
उपकरोति (helps), निराकरोति (rejects),
परिष्करोति (polishes), संस्करोति (cleans)।
प्रच्छ्र (to ask)-पृच्छति। परिपृच्छति (asks with respect), आपृच्छते (takes leave)।
३) सन्धिं विश्लेषयत- फलैरेव, हरी राजते, वर्णश्च, कोऽत्र, सर्वथैव, मूर्ध्न्युपाघ्राय॥
४) लडि रूपाणि निर्दिशत-
इच्छति, उक्षति , अटति, ईक्षते, उज्झति, अञ्चति, अयते, ईहते।
५) पर्याया: -
वैरम् ३-वैरं विरोधो विद्वेषः।
शोक: ३-मन्युशोकौ तु शुक् स्त्रियाम्।
शान्ति: ३-शमथस्तु शमः शान्तिः।
दान्तिः ३-दान्तिस्तु दमथो दमः।
मृदु ५-मसृणं सुकुमारं च कोमलं मृदुलं मृदु।
वियोग: ४-वियोगो विप्रयोगश्च विश्लेषविरहौ समौ॥
प्रस्थानम् n. going forth, departure
उन्मत्त a.m. a mad man
विरह: m. separation
आप्रष्टुम् in. to take leaves of
विद्धि P. understand
छन्द: m. wish
सगद्गदम् in. in a faltering tone
मूर्धन् m. the head
अटवी f. a forest
प्रसाद: m. favour
មេរៀនទី៣៤
चतुस्त्रिंशः पाठः - भूमिः
ប្រែលោតប្រយោគ
ភូមិះ
भूमि: कन्दुकवत् गोलाकृतिः । तस्यास्त्रिषु भागेषु द्वौ भागौ जलम्। त्रिष्वेको भागः स्थलम्। चित्रं पश्य, तत्र शुक्लो भागः स्थलम्। कृष्णो भागो जलम्॥
स्थलभाग एष्या, यूरोप्, आफ्रिका, अमेरिका, आस्त्रेलिया चेति पञ्चखण्डत्वेन विभक्तः॥
जलभाग: - शान्तसागरः, अतलान्तिकसागरः, भारतसागर उत्तरध्रुवसागरः, दक्षिणध्रुवसागरश्चेति पञ्चसागरत्वेन विभक्तः । समुद्रेषु तत्र तत्र सिंहलादयो द्वीपाः सन्ति॥
एष्याखण्डः सर्वेषु खण्डेषु विशालतमः। खण्डेऽस्मिन् विद्यया परिष्कारेण च खण्डान्तराण्यतिशयनाऽस्माकं भारतभूमिर्विराजते। अस्यां परमपावना गङ्गा-सिन्धु-गोदावरी-नर्मदा-कावेरीप्रभृतयो नद्यः, परमोन्नता हिमालयप्रभृतयः पर्वताश्च विलसन्ति। अत एव भारतभूमि: अतीव प्रशस्ता॥
यूरोप्खण्डोऽनेकै: सार्वभौमैर्विभज्य भुज्यते। तस्मिन् निवसन्तो जनाः श्वेतगात्राः॥
अमेरिकाखण्डो दक्षिणामेरिका उत्तरामेरिका चेति द्वेधा विभक्तः। खण्डोऽयमतीव विशाल: समृद्धश्च। गोधूमादीनि धान्यानि प्रभूततया तत्र प्ररोहन्ति॥
आफ्रिकाखण्डो विशाल एव। किन्तु अत्र भूयान् भागो मरुभूमिः। नद्योऽत्र विरलाः। सहाराख्योऽतिविशाल: कश्चिन्मरुप्रदेशोऽत्र सुप्रसिद्धः॥
आस्त्रेलियाखण्डः सर्वेषु खण्डेष्वल्पिष्ठः । खनिजानि द्रव्याण्यत्र बाहुल्येन समासाद्यन्ते। ऊर्णाव्यवसायोडस्मिन् खण्डे प्रसिद्धः॥
शान्तसागरोऽन्वर्थनामा विराजते। अतीव विशालोऽप्ययमत्यन्तं शान्तः । अस्मिन्नावर्ताः कल्लोलाश्च न सन्ति। अतलान्तिकाब्धिरल्पीयानप्यतीव भयङ्करः। भारतसागरोऽस्माकं भारतवर्षस्य दक्षिणतो वर्तते॥
उत्तरध्रुवसागरस्य जलमतीव शीतलम्। तत्रत्येषु द्वीपेषु जनानां वासो दुष्करः। समुद्रेऽस्मिन् शैलतुल्या हिमखण्डाः प्लवन्ते। ते वात्यया नीयमानाः शश्चत् प्रवहणानि निहत्य जले मज्जयन्ति। दक्षिणध्रुवसागरस्य जलं शैत्येन घनीभूतं शिलाप्रायं वर्तते। न तस्मिन् द्वीपा: सन्ति, नापि तत्र प्रवहणानि सञ्चरन्ति॥
आकाशे परिभ्रमतां गोलानां मध्ये भूमिरन्यतमा। भूगोलापेक्षयाऽप्युत्तराणि गोलान्तराण्याकाशे विद्यन्ते। सूर्यचन्द्रौ सर्वाणि नक्षत्राणि च भूगोलवत् गोलानि इति तत्रापि जीवराशयो निवसन्ति इति च भूगोलशास्त्राभिज्ञाः कथयन्ति॥
१) प्रश्ना: -
१. भूमि: कीदृशी ? २. तस्या: कियान् भागो जलम् ? ३. कियान् भाग: स्थलम् ? ४. पञ्च खण्डाः के?
५. पञ्च सागराः के ?६. उत्तरध्रुवसागरो दक्षिणध्रुवसागरश्च कीदृशौ ? ७. भारतभूमे: प्राशस्त्यं कथम् ?
८. सा कस्मिन् खण्डे अन्तर्भवति ? ९. आकाशे विद्यमानानि गोलान्तराणि कानि ?
१०. भूगोलशास्त्राभिज्ञाः किं कथयन्ति?
२) संख्याविशेषणानि -
प्रथम:, द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थः, (तुर्यः-तुरीयः), पञ्चमः, षष्ठः, सप्तमः, अष्टमः, नवमः, दशमः,
एकादशः, विंशः, त्रिंशः, चत्वारिंशः, पञ्चाशः, षष्टितमः, सप्ततितमः, अशीतितमः, नवतितमः, शततमः,
सहस्रतमः, अयुततमः, लक्षतमः, प्रयुततमः, कोटितमः इत्यादि॥
३) निर्दिष्टैः क्रियापदैः वाक्यानि पूरयत -
१. गोपालो गृहमागतं मित्रं कुशलं (पृच्छ्-लट्) स्म।
२. विदेश प्रस्थितः पुत्रः पितरौ (आपृच्छ्-लट्) स्म।
३. सन्तश्छात्राः परस्परं पश्यन्तः (नमस्कृ-लट्) ॥
५) पर्याया: -
भूमि: २७-भूर्भूमिरचलाऽनन्ता रसा विश्वम्भरा स्थिरा।
धरा धरित्री धरणी क्षोणिर्ज्या काश्यपी क्षिति:॥
सर्वंसहा वसुमती वसुधोर्वी वसुन्धरा।
गोत्रा कु: पृथिवी पृथ्वी क्षमाऽवनिर्मेदिनी मही॥
गोलाकृति a. f. Globular-shaped
सिंहल: m. Ceylon
खण्ड: m. a continent
द्वीप: m. island
भारतभूमि: f. the continent of India
विराजते A. shines
श्वेतगात्र a. m. having white body
खनिजम् n. grown in mines
प्रभूतता f. in plenty
आवर्त: m. whirlpool
कल्लोल: m. large wave
विरल a. m. rare
सांयात्रिक: m. sea-trader
वात्या f. a storm
शिलाप्रायम् n. like rock
प्रवहणम् n. ship
गोधूम: m. wheat
अन्यतम a. m. one of many
भूगोलशास्त्राभिज्ञ a.m. well versed in geography
មេរៀនទី៣៥
पञ्चविंशः पाठः - नीतिमाला प्रथमो भागः
ប្រែលោតប្រយោគ
នីតិមាលា ប្រថមោ ភាគះ
लक्ष्मीर्वसति जिह्वाग्रे जिह्वाग्रे मित्रबान्धवाः। बन्धनं चैव जिह्वाग्रे जिह्वाग्रे मरणं ध्रुवम्॥ १
प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः। तस्मात् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता॥ २
हस्तस्य भूषणं दानं सत्यं कण्ठस्य भूषणम्। श्रोत्रस्य भूषणं शास्त्रं भूषणैः किं प्रयोजनम्॥ ३
दिवा पश्यति नोलूकः काको नक्तं न पश्यति। विद्याविहीनो मूढस्तु दिवा नक्तं न पश्यति॥ ४
विद्या ददाति विनयं विनयाद्याति पात्रताम्। पात्रत्वाद्धनमाप्नोति धनाद्धर्मं ततः सुखम्॥ ५
रूपयौवनसम्पन्ना विशालकुलसम्भवाः। विद्याहीना न शोभन्ते निर्गन्धा इव किंशुकाः ॥ ६
विद्वत्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन। स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते॥ ७
विदेशेषु धनं विद्या व्यसनेषु धनं मतिः। परलोके धनं धर्मः शीलं सर्वत्र वै धनम् ॥ ८
१) प्रश्ना: -
१. जिह्वाग्रे कानि वसन्ति ? २. कुतः प्रियं वाक्यं वक्तव्यम् ? ३. हस्तादीनां भूषणानि कानि ?
४. उलूकः, काक:, मूढश्च कदा न पश्यन्ति ? ५. कथं विद्या सुखस्य कारणम् ?
६. विद्याहीना: क इव न शोभन्ते ? ७. विद्वत्वं च नृपत्वं च कुतो न तुल्ये ?
८. विद्या, मतिः, धर्मः, शीलं च कुत्र कुत्र धनं भवन्ति ?
२) सन्धत्त - लक्ष्मीः + वसति, न + उलूकः, निर्गन्धाः + इव, न + एव, मूढः + तु, वदन् + एव, हिताः + न॥
३) समानार्था: -
नक्तन्दिवम्, रात्रिन्दिवम्, अहर्निशम् (Day & Night)
५) पर्याया: -
धनम् १३-द्रव्यं वित्तं स्वापतेयं रिक्थमृक्थं धनं वसु। हिरण्यं द्रविणं द्युम्नम् अर्थरैविभवा अपि॥
प्राणी ६-प्राणी तु चेतनो जन्मी जन्तु जन्युशरीरिणः॥
जिह्वाग्रम् n. the tip of the tongue
प्रियवाक्यम् n. a pleasing word
दरिद्रता f. poverty
श्रोत्रम् n. the ear
दिवा नक्तम् in. day and night
विनय: m. modesty
पात्रता f. the state of being a worthy person
यौवनम् n. youthfulness
निर्गन्ध a. m. inodorous
किंशुक: m. a kind of tree having beautiful red blossoms
but without any smell
तुल्य a. equal
विदेश: m. foreign country
व्यसनम् n. calamity
नीतिमाला द्वितीयो भागः
ប្រែលោតប្រយោគ
នីតិមាលា ទ្វិតីយោ ភាគះ
प्रदोषे दीपकश्चन्द्रः प्रभाते दीपको रविः। त्रैलोक्ये दीपको धर्मः सुपुत्र: कुलदीपकः ॥ ९
एकेनापि सुवृक्षेण पुष्पितेन सुगन्धिना । वास्यते तद्वनं सर्वं सुपुत्रेण कुलं यथा॥ १०
एकेनापि कुवृक्षेण कोटरस्थितवह्निना। दह्यते तद्वनं सर्वं कुपुत्रेण कुलं यथा ॥ ११
कोऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम्। को विदेश: सविद्यानां क: परः प्रियवादिनाम्॥ १२
न कश्चिदपि जानाति किं तस्य श्वो भविष्यति। अतः श्वः करणीयानि कुर्यादद्यैव बुद्धिमान्॥ १३
न संशयमनारुह्य नरो भद्राणि पश्यति। संशयं पुनरारुह्य यदि जीवति पश्यति॥ १४
नरस्याभरणं रूपं रूपस्याभरणं गुणः। गुणस्याभरणं ज्ञानं ज्ञानस्याभरणं क्षमा ॥ १५
क्षमाशस्त्रं करे यस्य दुर्जनः किं करिष्यति। अतृणे पतितो वह्निः स्वयमेवोपशाम्यति ॥ १६
१) प्रश्ना: -
९. चन्द्र:, रविः, धर्मः, सुपुत्रश्च कीदृशाः ?१०. सुपुत्रेण तुल्यः कः? ११. वनं केन दह्यते ?
१२. समर्थादीनां किं किं नास्ति ? १३. कुतः श्वः कार्यमद्य कुर्वीत ? १४. कदा नरो भद्राणि न पश्यति?
कदा पश्यति ? १५. नरस्य, रूपस्य, गुणस्य, ज्ञानस्य चाभरणं किम् ?
१६. क्षमाशस्त्रेण को गुणः सिध्यति ? अत्र दृष्टान्तः क: ?
२) सन्धत्त - एकेन + अपि, कः + विदेशः, श्वः + करणीयम्, तत् + वनम्, यतिः + राजते, हरि: + जयति॥
३) विरुद्धपदानि - सुलभः x दुर्लभः । सुपुत्रः x कुपुत्रः । सुकर: x दुष्करः । सुवृक्षः x कुवृक्षः ।
सुजन: x दुर्जनः । सुवचः x दुर्वचः ॥
४) पर्याया: -
संशयः ४-विचिकित्सा तु सन्देहः संशयो विशयस्तथा।
आयुधम् ४-आयुधं तु प्रहरणं शस्त्रमस्त्रं नपुंसके।
भद्रम् ११-श्वःश्रेयसं शिवं भद्रं कल्याणं मङ्गलं शुभम्। भावुकं भविकं भव्यम् कुशलं क्षेममस्त्रियाम्॥
प्रदोष: m. night fall
दीपक: m. that which gives light
वास्यते A. is perfumed
व्यवसायी a. m. energetic
पर: m. a foe
करणीय a. which is to be done
संशयः m. अनारुह्य in. without entertaining a doubt
आभरणम् n. ornament
अतृणम् n. a place free from grass
वह्नि: m. fire
भद्रम् n. good fortune
नीतिमाला तृतीयो भागः
ប្រែលោតប្រយោគ
នីតិមាលា ត្ឫតីយោ ភាគះ
अविचार्य न वक्तव्यं वक्तव्यं सुविचारितम्। किञ्च तत्रैव वक्तव्यं यत्रोक्तं सफलं भवेत्॥ १७
मनसा चिन्तितं कार्यं वचसा न प्रकाशयेत्। अन्यलक्षितकार्यस्य यतः सिद्धिर्न जायते॥ १८
यदशक्यं न तच्छक्यं यच्छक्यं शक्यमेव तत्। न जले शकटं याति न च नौर्गच्छति स्थले॥ १९
चिन्तनीया हि विपदा- मादावेव प्रतिक्रिया। न युक्तं कूपखननं सन्दीप्ते वह्निना गृहे॥ २०
परोऽपि हितवान् बन्धुः बन्धुरप्यहितः परः। अहितो देहजो व्याधि: हितमारण्यमौषधम्॥ २१
मातृवत् परदारांश्च परद्रव्याणि लोष्टवत्। आत्मवत् सर्वभूतानि यः पश्यति स पश्यति॥ २२
छायामन्यस्य कुर्वन्ति तिष्ठन्ति स्वयमातपे। फलान्यपि परार्थाय वृक्षाः सत्पुरुषा इव ॥ २३
गुणवज्जनसंसर्गात् याति स्वल्पोऽपि गौरवम्। पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते॥ २४
महाजनस्य संसर्ग: कस्य नोन्नतिकारकः। पद्मपत्रस्थितं वारि धत्ते मुक्ताफलश्रियम्॥ २५
१) प्रश्ना: -
१७. कीदृशं वचः कुत्र वक्तव्यम् ? कथं न वक्तव्यम् ?
१८. मनसा चिन्तितं कार्यं वचसा कुतो न प्रकाशयेत् ? १९. शक्यमशक्यं च कार्यमुदाहरत।
२०. विपदां प्रतिक्रिया कदा चिन्तनीया ? कूपखननं कदा न युक्तम् ?
२१. परोऽपि को बन्धुः ? बन्धुरपि कः परः ? अत्र दृष्टान्तौ कौ? २२. 'स पश्यति' कः ?
२३. 'वृक्षाः सत्पुरुषा इव' कथम् ? २४. स्वल्प: कथं गौरवं याति ? दृष्टान्तः कः ?
२५. महतां संसर्ग: किं सम्पादयति ? दृष्टान्तं वद॥
२) सति सप्तमी - (Locative absolute)
१) भानावुदिते सति अन्धकारो नश्यति।
२) गृहे वह्निना सन्दीप्ते सति कूपखननमयुक्तम्।
३) रामे राज्यं शासति सति देशे सर्वत्र सुभिक्षमासीत्॥
३) पर्याया: -
औषधम् ५-भेषजौषधभैषज्यान्यगदो जायुरित्यपि।
वैद्यः ५-रोगहार्यगदङ्कारो भिषग्वैद्यौ चिकित्सके॥
अविचार्य in. without giving thought
किञ्च in. and, further
लक्षित a. seen
विपदा f. adversity
प्रतिक्रिया f. remedy
अहित a. injurious
आरण्य a. forest-born
लोष्टवत् in. like a lump of earth
आत्मवत् in. like one's own self
छाया f. shade
आतप: m. sunshine
संसर्ग: m. contact
अनुषङ्ग: m. connection
सूत्रम् n. a thread
उन्नतिकारक: m. leading to exaltation
पद्मपत्रम् n. lotus leaf
मुक्ताफलम् n. a pearl
षट्त्रिंशः पाठः पर्यायपदानाम् अनुक्रमणिका
ប្រែលោតប្រយោគ
បយ៌ាយបទានាម៑ អនុក្រមណិកា
पर्यायसंख्या नामानि पृष्टम्
3 अमृतम् 23
4 अन्यः 47
4 अयोध्या 17
13 अश्वः 20
4 आधोरणः 56
4 आयुधम् 114
4 आश्रमः 92
9 उलूक: 99
2 उलूखलम् 53
2 ऋषि: 92
3 एकाकी 47
5 औषधम् 116
2 किम् 7
4 कुक्कुट: 45
4 कुतूहलम् 76
7 कृष्णः 32
4 कोकिल: 32
7 कोप: 82
5 क्षणः 99
12 गजः 56
6 गोपः 10
6 गौः 10
4 घृतम् 10
2 बाल: 69
14 बुद्धि: 65
4 बुभुक्षितः 45
11 भद्रम् 114
5 भाण्डम् 7
27 भूमि: 110
9 मयूर: 42
4 माता 7
6 मूढ: 59
5 मृदु 105
5 याचकः 65
3 युवा 69
3 रक्तवर्णः 102
7 राजा 76
11 रात्रि: 53
5 लता 50
2 वर्णी 92
10 वानर: 39
3 विघ्नः 99
3 विषम् 23
4 वियोग: 105
13 वृक्षः 13
पर्यायसंख्या नामानि पृष्टम्
20 चन्द्रः 78
10 चोरः 69
4 चौर्यम् 69
25 जलम् 35
2 जोषम् 7
5 तापसः 92
5 तीरम् 59
3 दान्ति: 105
2 दूतः 89
11 देहः 26
4 दम्पती 39
13 धनम् 112
6 नर्तनम् 72
6 नक्षत्रम् 78
6 पक्षः 61
4 परतत्रः 29
2 पनसः 102
2 पिच्छम् 42
3 पिता 82
6 पिपासा 23
3 पीतवर्णः 102
6 पुत्रः 82
6 प्राणी 112
6 वेगः 59
5 वैद्यः 116
3 वैरम् 105
3 व्याघ्र: 26
3 शान्ति: 105
3 शिखा 42
5 शीलम् 89
13 शुक्ल: 32
10 शृगालः 23
3 शोक: 105
10 सततम् 47
6 सत्यम् 82
11 सत्वरम् 72
5 सहकारः 13
37 सूर्य: 3
4 संशयः 114
12 सन्तोषः 76
5 स्वततन्त्रः 29
2 स्वसा 65
3 हरितवर्ण: 102
8 हस्तः 95
आहत्य पर्यायपदानि 89
नानार्थ पदानाम् अनुक्रमणिका
(Words having various meanings)
Page 45, समय. Page 76, गो, अहो, कुलम्
सप्तत्रिंशः पाठः Appendix
សេចក្ដីបន្ថែម
1. Usage of Nouns with Adjectives : -
(Note that all Adjectives must agree with the Nouns in Gender,
Case and Number). Example : -
क. 'सुगुण' शब्दस्य नामपदैः सह प्रयोगः -
विभक्ति:
Case
प्र.
सं. प्र.
द्वि.
तृ.
च.
प.
ष.
स.
पुंलिङ्गे
Adjective Noun
सुगुण: बाल:
हे सुगुण बाल
सुगुणं बालम्
सुगुणेन बालेन
सुगुणाय बालाय
सुगुणात् बालात्
सुगुणस्य बालस्य
सुगुणे बाले
स्त्रीलिङ्गे
Adjective Noun
सुगुणा बाला
हे सुगुणे बाले
सुगुणां बालाम्
सुगुणया बालया
सुगुणायै बालयै
सुगुणाया: बालायाः
सुगुणायाः बालायाः
सुगुणायां बालायाम्
नपुंसकलिङ्गे तु प्रथमाद्वितीयाविभत्त्योः 'सुगुणं मित्रम्' इति। शेषं पुंलिङ्गवत्॥
ख. 'किम्' शब्दस्य नामपदैः सह प्रयोगः -
विभक्ति:
प्र.
द्वि.
तृ.
च.
प.
ष.
स.
पुंलिङ्गे
कश्चित् कवि:
कञ्चित् कविम्
केनचित् कविना
कस्मैचित् कवये
कस्माच्चित् कवे:
कस्यचित् कवे:
कस्मिंश्चित् कवौ
स्त्रीलिङ्गे
काचित् बाला
काञ्चित् बालाम्
कयाचित् बालया
कस्यैचित् बालयै
कस्याश्चित् बालायाः
कस्याश्चित् बालायाः
कस्यांश्चित् बालायाम्
नपुंसकलिङ्गे तु प्रथमाद्वितीयाविभत्त्योः 'किञ्चित् फलम्' इति। शेषम् अकारान्तपुंलिङ्गवत्॥
2. क. 'तद्, युष्मद्, अस्मद्' शब्दानां क्रियापदैः सह भूतकाले (Past Tense-परस्मैपदी) प्रयोग: -
प्र. सः पाठम् अपठत्। तौ पाठम् अपठताम्। ते पाठम् अपठन्।
म. त्वं पाठम् अपठः । युवां पाठम् अपठतम्। यूयं पाठम् अपठत।
उ. अहं पाठम् अपठम्। आवां पाठम् अपठाव। वयं पाठम् अपठाम॥
ख. लोटि (Imperative Mood) प्रयोग: -
प्र. सः पाठं पठतु। तौ पाठं पठताम्। ते पाठं पठन्तु।
म. त्वं पाठं पठ। युवां पाठं पठतम्। यूयं पाठं पठत।
उ. अहं पाठं पठानि। आवां पाठं पठाव। वयं पाठं पठाम॥
ग. लडि (Past Tense-आत्मनेपदी) प्रयोग: -
१. प्र. पु. ए. राम: पितरम् अवन्दत।
प्र. पु. द्वि. राम: कृष्णः च पितरम् अवन्देताम्।
प्र. पु. ब. रामः कृष्णो गोपालश्च पितरम् अवन्दन्त॥
२. म. पु. ए. त्वं पितरम् अवन्दथाः ।
म. पु. द्वि. त्वं रामः च पितरम् अवन्देथाम्(1)।
म. पु. ब. त्वं रामो गोपालश्च पितरम् अवन्दध्वम्।
३. उ. पु. ए. अहं पितरम् अवन्दे।
उ.पु. द्वि. अहं कृष्णः च पितरम् अवन्दावहि(2)।
उ. पु.ब. अहं गोविन्दो गोपालश्च पितरम् अवन्दामहि॥
Note : -
(1)Verbs must be in Second Person when there is युष्मच्छब्द as the Subject.
(2) Verbs must be in First Person when there is अस्मच्छब्द as the Subject.
3. धातूनां कर्मणि (In the Passive Voice) लटि, लडि, लटि च प्रथमपुरुषैकवचने रूपाणि -
धातुः लट् लङ् लृट्
१.*(अनु) भू अनुभूयते अन्वभूयत अनुभविष्यते
२.*(अनु) स्था अनुष्ठीयते अन्वष्ठीयत अनुष्ठास्यते
३. पठ् पठ्यते अपठ्यत पठिष्यते
४. गम् गम्यते अगम्यत गमिष्यते
५. दश् दृश्यते अदृश्यत द्रक्ष्यते
६. पा पीयते अपीयत पास्यते
७. कृ क्रियते अक्रियत करिष्यते
८. लभ् लभ्यते अलभ्यत लप्स्यते
९. वन्द् वन्द्यते अवन्द्यत वन्दिष्यते
१०. नी नीयते अनीयत नेष्यते
4.Present and Future Participle (in the Passive voice) Present and Future Participle are formed by adding मान to the base.
Ex. १. पठ्य + मानः = पठ्यमानः। २. पठिष्य + माण: = पठिष्यमाणः।
* भू and स्था though intransitive, become transitive when used with अनु.
5. प्रश्ना: (Questions)
I. Correct the following giving reasons
१. अहं रामः च उषसि प्रबुध्य पाठान् पठतः।
२. युवां गुरु: च मद्रपुरीं अगच्छन्।
३. कश्चित् ग्रामे एका वणिक् अवर्तत्।
४. धीमान् बालं गुरु: अपृच्छत्।
५. कश्चित् नारी बालेन सह तिष्ठति॥
II. Join the following words stating kind of सन्धि
१. भूमौ + अपतत्। २. तस्मै + अयच्छत्। ३. शिष्यः + अनमत् । ४. बाला: + तत्र।
५. इति + एवम्। ६. इति + इव। ७. सः + तत्र। ८. सः + अवदत्।
९. गुरु: + आगच्छति। १०. कश्चित् + बालः।
III. Rewrite the following using Active Participles
१. पथि गच्छन् सो रक्षापुरुषैः गृहीतः ताडितः दण्डाधिपस्य समीपं नीतश्च।
२. मया समस्या पूरिता। ३. श्रीरामः सलक्ष्मणः विश्वामित्रेण तत्र नीतः॥
IV. Give the opposite words.
१. स्मरति। २. रामेण सह। ३. सूर्योदय:। ४. सन्तुष्टः। ५. विकसित मुखः।
६. अधोमुखः।
V. Give one word for.
१. लोष्टः इव। २. स: इव। ३. चारो: भावः।
शुभं भूयात्। समस्तसन्मङ्गळानि सन्तु॥
'जय विजयी भव'